Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 97 müzakirəyə çıxarılır. Dildə baş verən dəyişikliklər dil səviyyələri üzrə kəmiyyət və tezlik baxımından fərqli olduğu kimi (leksik səviyyə dəyişmələrə qarşı daha həssas, qrammatik səviyyə daha sabitdir), dövrdən, sosial-mədəni durumdan asılı olaraq da proses müxtəlif şəkildə təzahür edə bilər: daha stabil və durğun mühitdə, “qapalı” şəraitdə dil dəyişmələri də o qədər diqqəti cəlb etmir. Müasir qloballaşma dövrünün özünəməxsus əlamətlərindən biri də iqtisadi sahə ilə yanaşı, mədəni “inteqrasiya”nın gündəmə gəlməsidir. Qloballaşma bir tərəfdən ümumi bəşəri dəyərlərin yaranması şəklində təzahür edirsə, digər tərəfdən milli mədəniyyətlərin, eləcə də dillərin sıxışdırıl- masına gətirib çıxarır. Bu baxımdan qloballaşma dilə və dil siyasətinə təsir göstərən iki əks amili aktuallaşdırır: ünsiyyət ehtiyacı, tələbi (bunun üçün ortaq modellər) və dil müstəqilliyi, milliliyi qorumaq meyli. Hər bir dilin kökündə xalqın böyük mədəniyyəti dayanır. Dillərin qloballaşmanın mənfi təsirindən qorunması dünyada mədəni rəngarəngliyin təmin olunması deməkdir. . Hazırda dünyada 6700 “canlı” dilin qeydə alındığını ---- YUNESKO-nun dünyanın dil mənzərəsi ilə bağlı təqdim etdiyi statistik məlumatlara görə, hər 14 gündən bir dünyada mövcud dillərdən biri “ölür”. Mütəxəssislərin proqnozlarına görə, 2050-ci ilə qədər mövcud dillərin təxminən yarısı tarixə çevriləcək. Belə təsəvvür yarana bilər ki, qloballaşmanın zərərli təsirindən yalnız “kiçik” dillər əziyyət çəkir. Lakin təcrübə göstərir ki, proses olaraq bu meyillər ən geniş yayılmış dillərdən belə yan keçmir. Dünyada ingilis mədəniyyətinin yayılması missiyasını həyata keçirənlərdən biri – dilçi Devid Qreddol Britaniya Şurasına məruzəsində hazırda dünyada ingilis dilində doğma və ya ikinci dil olaraq danışanların sayının milyarda çatdığını, bunun ibtidai sinifdən öyrədilməsinə nail olunacağı təqdirdə “Ümumdünya ingilis dili layihəsi” çərçivəsində yaxın 10 il ərzində dünyada 2 milyard ingilisdilli insanın olacağını proqnozlaşdırır. Jan-Pol Nerrer 1500 sözə əsaslanan bu dili “Qlobiş” adlandırıb D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 98 (qlobal ingilis dili) və deyib ki, qlobiş dil deyil, süni ünsiyyət vasitəsidir, bu dildə bədii ədəbiyyat olmayacaq, sadəcə gündəlik ünsiyyət vasitəsi kimi işlənəcək... D. Qreddol etiraf edir ki, bu dil normal, düzgün ingilis dili deyil və yeni yaranan variant əsl dili sıxışdıra bilər... Müasir rus dilində gedən bəzi proseslər, xüsusilə gənc nəslin nitqində müşahidə olunan güclü reduksiya (yalnız qapalı yox, həm də açıq saitlərlə bağlı...) və bu kimi hallardan ciddi narahatlığın nəticəsidir ki, hətta ictimai nəqliyyat vasitələrində (xüsusilə metroda) ölkənin ən nüfuzlu dilçilərindən birinin – dil norması üzrə mütəxəssisin şəkli və “Gəlin rus dilində düzgün danışaq!” şüarının əks olunduğu plakata rast gəlmək mümkündür... Dildə sistem şəklində dəyişmələrin meydana gəlməsinə bir sıra amillər təsir göstərir: funksional üslublarda struktur dəyişikliklər – yüksək üslubun aradan qalxması; yersiz alınmaların dilə gətirilməsi; (təfəkkürdə rabitənin qırılmasına gətirib çıxarır ki, nəticədə dildə olan sözlərin itməsinə və milli təfəkkürün sıradan çıxmasına səbəb olur); vulqar və kobud leksikadan istifadə; (təfəkkürlə bağlı məsələdir – dilə olan hörmət, ona münasibət dəyişir; qəzet ştamplarından həddən artıq istifadə; müasir dövrün nəbzini tutmaq baxımından (sürət əsrinin tələbinə uyğun olaraq) «tələsik» nitq formasının yaranması; Sosial proseslər və “elektron ünsiyyət”dən irəli gələn proses kimi dil normalarına bir çox hallarda əməl olunmaması... Göründüyü kimi, qeyd olunan məsələlər qloballaşma dövründə, demək olar ki, bütün dünyada təsadüf olunan prosesin əsas istiqamətlərindəndir. Bu gün ədəbi dil normasının müəyyənləşməsində aparıcı rola malik olan kütləvi informasiya vasitələrində və deməli, bu yükü çiynində daşıyan publisistik üslubda müşahidə olunan və dil situasiyasına təsir göstərən bu prosesləri dil üzrə mütəxəssis olmadan belə, izləmək mümkündür. Təsadüfi deyil ki, son illər ərzində müxtəlif dillərin tətbiqi və inkişaf istiqamətinin düzgün dəyərləndirilməsi məqsədilə “Dövlət Proqramı” qəbul olun- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 99 muşdur (məs., bu layihələrin icra müddəti Qazaxıstanda 2011- 2020-ci illəri, Rusiyada 2016-2020-ci illəri əhatə edir). “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncam da (layihə 2013-2020-ci illəri əhatə edir) bu zərurətdən irəli gəlmiş, Azər- baycan dilinin və dilçilik elminin inkişafına hesablanmışdır. 2018-ci ildə “Orfoqrafiya lüğəti”nin yeni nəşri nəzərdə tutulmuş, qaydalara yenidən baxılmış, müzakirələr nəticəsində bəzi qaydaların mövcud dil mənzərəsini əks etdirməməsi aşkarlandığından müəyyən dəyişikliklər təklif olunmuş, geniş ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim olunmuşdur. F. de Sössürün qeyd etdiyi kimi, “Nitq həmişə dili qabaqlayır... dil eyni zaman- da nitqin həm aləti, həm də məhsuludur” (1, s.57). Məhz bu baxımdan meydana gələn dəyişikliklərin qaydalarla tənzimlən- məsi təbii qarşılanmalıdır. Müzakirəyə təqdim olunan layihədə mübahisə doğuran iki bəndə münasibət bildirmək istərdik. 22. Aşağıdakı sözlərin mənbə dildəki yazılışı əsas götürülərək, k hərfi ilə yazılması məqsədəuyğun sayılır: əskər, əskinas, İskəndər, işkəncə və s. Qeyd: Bu sözlər dilimizdə məhz tələffüzlərinə əsasən indiyədək g hərfi ilə yazılmışdır. Belə ki, mənbə dildə yanaşı gələn kar samitlərdən (sk, şk) ikincisi (k) tələffüzdə cingiltiləşərək, onun cingiltili qarşılığına (g) keçmişdir. Ümumiyyətlə, orfoqrafiyanın məlum prinsiplərindən əlavə (Azərbaycan dili üçün fonetik, morfoloji və tarixi- ənənəvi), dil norması hər bir dilin tipoloji quruluşundan, tarixi inkişaf xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan qanunauyğunluqlarla tənzimlənir, universal prinsiplərdən olan qənaət prinsipi də nəzərə alınmaqla “cilalanan” variantlar dildə mövcud qəliblərə uyğun olaraq analıgiya prinsipi ilə qruplaşdırılır. Qeyd olunan məsələdə - əskər, əskinas, İskəndər, işkəncə kimi sözlərin yazı qaydasının tənzimlənməsində bu tipli sözlərin iki qrupa Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|