Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 52 fonetik əvəzlənməsini xarakterik xüsusiyyət hesab etmək bir qədər çətindir. Dastanda da bu tipli fonetik əvəzlənməyə aid heç bir nümunə yoxdur. 2. Sözün yazılışında diqqətsizliyə yol verilmiş, katib ﮏﯿﮐوا kimi yazmalı olduğu sözün tərkibindəki iki ک [kəf] hərfindən birini yazmağı unutmuşdur. Sonuncu ehtimal bizə daha inandırıcı görünür. “Tarama Sözlüğü”ndə ﮏﯿﮐوا qrafik kompleksi ögeyik şəklində oxunmuş və XVI əsrə aid iki lüğətə istinadən onun farsca faxtə “çöl göyərçini” sözünün türkcə qarşılığı olduğu nümunələrlə təsbit edilmişdir (19, V, s. 3057). K samiti ilə bitən sözə yönlük hal şəkilçisi artırıldıqda iki sait arasında cingiltiləşmə baş verdiyini nəzərə alaraq abidədəki ﮫﮑﯿﮐوا formasını ügəyigə kimi oxumaq lazım gəlir. ﺎﯿﻗ qrafik kompleksini qıya, ﺐﯾد yazılışını isə deyüb şəklində transliterasiya edərək sonuncu sözü ügəyigə sözündən əvvələ keçirdikdə misra məntiqi və qrammatik cəhətlərdən anlaşıqlı şəklə düşür: Qıya deyüb ü[g]əyigə yürürken tartub üzen “Qıyya çəkib çöl göyərçininə hücum edərkən dartıb üzən”. Qıya söz ü Azərbaycan dilində qıy vurmaq, qıy qoparmaq, qıy çəkmək, qıyyaçəkmək birləşmələrinin tərkibində “qışqırmaq, bağırmaq, uca səslə səslənmək” mənası ifadə edir. Qıy vurmaq ifadəsi daha çox qartalla bağlı olaraq işlədilir. Mətndəki qıya demək ifadəsi qıy vurmaq ifadəsinin sinonimidir. Qıy və qıyasözləri səs təqlidi mənşəlidir. Bizim bərpa etdiyimiz Qıya deyüb ü[g]əyigə yürürkən tartub üzən misrasında qartalın qıyya çəkib çöl göyərçininə hücum edərkən nəyi dartıb üzdüyü məlum olmur. Buna görə də tartub üzən ifadəsindən əvvəl mətnə boğazın sözünü də əlavə etmək lazım gəlir: Qıya deyüb ü[g]əyigə yürürkən[boğazın] tartub üzən. 6. Qarıncuğı ac olsa qalqub uçan 7. Cümlə quşlar sultanı çal - qara quş 8. Qanadıyla saqsağana kəndüzin şaqıdurmı? Bu misra soylamanın ən çox mübahisələrə səbəb olan hissələrindən biridir. Misradakı ﮫﻠﯾ د ﺎﻨﻗ yazılışını əksər naşirlər kanadı-y-ile / kanadıyıla / qanadıyla/ qanadilə “qanadıyla”şəkillərində transliterasiya etmiş və onu qanad söz kökündən, ı mənsubiyyət şəkilçisi və ilə qoşmasından ibarət forma kimi izah etmişlər. Həmin sətri V. V. Bartold “Разве даст он ударить себе крылом сороке?” şəklində çevirmiş (4, s. 69), müasirləşdirdikləri mətnlərdə M. Ergin “Kanadıyla saksağana kendisini bağırtır mı?” (10, s. 134), O. Ş. Gökyay “Kanadıyla saksağana kendisini şakıdır mı?” (13, s. 114), F. Zeynalov- S. Əlizadə “Özünü heç sağsağana vurdurarmı?”(30, s. 188) kimi vermişlər. Ş. Cəmşidov bir qədər əlahiddə mövqe tutaraq adi qrafik - fonetik yazı prinsiplərinə məhəl qoymadan sözü qanadı ala şəklində oxumuşdur (6, s. 371). Bu oxunuş variantı D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 53 qətiyyən mümkün deyil, çünki ala sözü əlif’lə yazılır, mətndə isə lam hərfindən əvvəl yə hərfi vardır. Sözün qanadıyla şəklində oxunuşunu isə məntiqi cəhətdən izah etmək çətindir: Bu halda cümlə ya qartalın öz qanadıyla və ya saqsağanın qanadıyla özünü şaqıtması şəklində anlaşıla bilər ki, bunların heç birisini normal məntiqə sığdırmaq mümkün deyil. S. Tezcan bütövlükdə bu cümlə haqqında yazır: “Drs. 96a. 12’de kanadıyıla ya da kanadıla okunacak biçimde yazılmış olan sözcüğü Ergin ve Gökyay “kanadı ile ” anlamına kabul etmişlerdir. Anlam veremediğim için bu yorumu şüpheli sayıyorum. Burada bir kuş adı olması gerekirdi; anlaşılmamış bu yüzden değiştirilmiş olabilir: “ka... (kuşu) ile saksağanın saldırısına uğratır mı kendisini?” (26,s. 262). S. Özçelik isə M. Ergin və O. Ş. Gökyayın oxunuş variantlarını doğru hesab edərək bu fikrə qarşı çıxır: “S. Tezcan’ın belirttiği yerde (kanadıyla yerine) bir kuş adının bulunması gerekmez” ( 20, s. 224). Fikrimizcə, S. Tezcan haqlıdır. Bunu da xatırladaq ki, S. Tezcandan bir neçə il əvvəl (1999 cu ildə) çap etdirdiyimiz bir məqalədə qanadıyla şəkilində oxunmuş sözü biz qanadilə / qonadilə (qanadil / qonadil “qutan quşu”+yönlük hal şəkilçisi) kimi oxumuş və müvafiq abidələrdən gətirdiyimiz faktlarla etimologiyasını müəyyənləşdirməyə çalışmışdıq (29, s. 279 – 281). Bu gün də biz vaxtilə qonadilin quş adı olması haqqında söylədiyimiz fikrin doğru olduğu qənaətindəyik. Misrada qonadil sözünü quş adı və saqsağana sözüylə eyni sintaktik vəzifədə işlənən həmcins tamamlıq kimi qiymətləndirmək daha məntiqli görünür. Konadil quş adı M. Osmanovun 1883-cü ildə Sankt-Peterburqda nəşr etdirdiyi “Ногайские и кумыкские тексты” (“Noqay və kumık mətnləri”) adlı əsərində keçir. Edige dastanının noqay variantında işlənmiş bu sözün qarşısında müəllif “hansısa bir quş” izahını vermişdir [Каракаев Ю. И. Языковые особенности героического эпоса “Предание о Тохтамыш хане” (на материале М. Османова, www.turkolog.narod.ru]. Fikrimizcə, bu söz etimoloji və semantik cəhətlərdən “Qutadgu bilig”də işlənmiş konday sözü ilə bağlıdır: Kuğu konday ersə ya turna yuğak / Ya toy tut ya yügdik ya todlıc ya kak / Kalıkta uçuğlı kara kuş yorı / Seningdin keçümez aya kök böri “Qu, konday, durna, yuğak/ Yaxud toy quşu, yügdik, dodlıc və qaz / Havada uçan qaraquş yürüyərkən / Səndən yan keçə bilməz, ey boz qurd” (QB, 5377-5378). Maraqlıdır ki, konday sözünə yalnız Herat nüsxəsində təsadüf edilir. Abidənin Namanqan nüsxəsində həmin sözün yerində korday forması durur. Bu söz M. Kaşğarlı divanında da işlənmişdir. B. Atalay nəşrində söz “kuğu kuşu; kuğu kuşu cinsinden bir kuş” şəklində, “Qədim türk lüğəti”ndə isə “qutan quşu” kimi izah Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|