Microsoft Word Tanr?verdi ?
Yüklə 61,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Koroğlu”nun şeir dili
- Язизхан Танрыверди
“Koroğlu”nun şeir dili 153 qafiyələrlə bir sırada durur. Yeri gəlmişkən, bu tip hadi- sələrə filologiyamızda tam başqa prizmalardan yanaşma da müşahidə olunur. Məsələn, Z.Məmmədov əvvəlcə Aşıq Hüseyn Şəmkirlinin “Layıxdı” şeirindən bir bənd təqdim edir: Sallanıb gedən Salatın Qaşın kamana layıxdı. Aşıxlar sənin əlindən Çəksə amana, layıxdı. Sonra isə belə bir şərh verir: “...Misal gətirdiyimiz bədii nümunələrdəki (fikri təsdiq üçün bir neçə nümunə verilib – Ə.T.) fonetik dialektizmlər sözün müxtəlif yerlərində dialekt tələffüzü üçün xarakterik olmayan səslərin əvəzlənməsi, ahəng qanununa uyğun olmayan sözlərin ona uyğunlaşdırılması yolu ilə əmələ gəlmişdir. Belə ki, misallardakı “mana” (mənə), “xabar” (xəbər), “çərx” (çarx), “anda” (onda), “bağman” (bağban), “iyid” (igid), “tapmanam” (tapmaram), “layıx” (layiq), “aşıx” (aşıq) fonetik dialektizmləri səs dəyişməsi nəticəsində yaranmışdır (Klassik aşıq poeziyasının leksik-semantik xüsusiyyətləri. Bakı, 2006, səh.25). İlk olaraq qeyd edək ki, şifahi xalq ədəbiyyatı, nümunələrinə bu cür yanaşmanı məqbul hesab etmək olmaz. İkincisi, “...ahəng qanununa uyğun olmayan sözlərin ona uyğunlaşdırılması yolu ilə əmələ gəlmişdir” – fikri,ümumiyyətlə, yerinə düşmür. Belə ki, həmin şeirlərin, demək olar ki, heç birində sünilik, qondarma qafiyələr nəzərə çarpmır. Bu da səbəbsiz deyil. Ən azı ona görə ki, bu şeirlərin hər biri həm də şivə tələffüzünə söykənmiş ustad aşıqların poetik təfəkkürün- dən süzülüb gəlib. Burada bir faktdan da yan keçmək Язизхан Танрыверди 154 olmur: əgər ustad aşığın dilində ərəb mənşəli “Həsən” sözü “Hasan” şəklindədirsə (bu, Azərbaycan dilinin qərb şivələri üçün səciyyəvidir) və bu söz qafiyələnən sözlər cərgəsində eynilə (Hasan şəklində) verilibsə, onu heç bir sözlə, konkret desək, “Həsən”lə əvəz etmək mümkün deyil: basan-pusan-Hasan. Bir-birilə səsləşən bu həm- qafiyə sözlərin bənd daxilindəki həlledici rolu da dediklərimizi sübut edir: Mərd igidlər kimi yolları basan, Tülək tərlan kimi bərələr pusan, Bu ya Koroğludur, ya Dəli Hasan, Bu qılıqda çodar olmaz, hay olmaz. Azərbaycan dilinin qərb şivələrində “xəncər” sözü- nün “xançal” formasında işlənməsinə daha çox rast gəlinir. Maraqlıdır ki, xəncər sözü “Koroğlu”nun şeir dilində də “xançal” şəklindədir: “Dal xançallar düşman qanında gərək!” Bu misradakı “xançal” sözünün “xəncər” şəklində yazıla bilmə ehtimalı sıfıra bərabərdir. Çünki “dal” sözü və “çal” (xançal) hissəsinin alliterativliyi ilə obrazlılıq yaradılıb, digər tərəfdən, “dal xançallar” birləşməsində “a” saitinin assonansı müşahidə olunur ki, bu da həmin sözləri eyni poetik kateqoriya daxilində birləşdirir. Dastandakı şeirlərdə xəbər sözü iki formada verilib: xəbər, xavar. Bunlardan birincisi dilimizin orfoqrafiyasına uyğundur, ikincisi isə şivə tələffüzünün transkripsiya- sından başqa bir şey deyil. Xəbər//xavar şəklində yazıya alınmaya mətn daxilində nəzər salaq: “Koroğlu”nun şeir dili 155 Ərəb paşa, sənə bir ərz eləyim, Yerim xəbər alsan, Muradbəyliyəm. Yağı düşman mənnən qovğa başlasa, Misri qılınc əldə gərək teyləyəm. * * * Müxənnət olubdu qabağımda xar, Xotkara yurdunu eyləmişəm dar, Söylə Möminədən mənə bir xavar Koroğlu deyiləm igid mənəm, mən! Müqayisələr göstərir ki, I bənddə “yer” və “xəbər” sözlərinin alliterativliyi ilə obrazlılıq yaradıldığı üçün “xəbər” sözü “xavar” şəklində verilə bilməz. II bənddə isə tam əksinədir. Konkret desək, “xavar” formasını “xəbər”lə əvəz etmək olmaz. Çünki “xar-dar” qafiyəsi “xəbər” deyil, “xavar” formasını tələb edir: “xar-dar-xavar”. Digər tərəf- dən, qafiyələnmədə iştirak edən sözlər cərgəsində seman- tik dinamika da məhz “xavar” forması ilə tamamlanır. “Qarşu yatan qarlı dağlar” misrası ilə başlanan gəraylının ikinci bəndində qafiyələnmədə iştirak edən sözlər bunlardır: “tavar-qavar-canavar”. İlk baxışda belə təəssürat yarana bilər ki, təqdim etdiyimiz qafiyələn- mədəki “qavar” süni şəkildə düzəldilib. Halbuki burada qondarma qafiyədən söhbət belə gedə bilməz. Çünki “qovar” sözü Azərbaycan dilinin cənub şivələrində elə “qavar” şəklində işlənir. Deməli, “Koroğlu”nun şeir dilin- dəki “qavar” forması şivə tələffüzünün transkripsiyasıdır. Yeri gəlmişkən, həmin şeir ilk dəfə Elyas Muşeqin Язизхан Танрыверди 156 “Nəğmələr kitabı”nda verilib. Burada haqqında bəhs etdi- yimiz ikinci bəndi eynilə təqdim etmək yerinə düşür: İki tülək biri tavar, Biri qaçar, biri qovar, Babur, aslan, sərp canavar Almış ovuna gümrənər. Müasir ədəbi dilimizdəki “dərdinə çarə eyləmək” (etmək, olmaq) frazeoloji vahidi Azərbaycan dilinin qərb şivələrində “dərdinə çara eləmək” (olmaq) şəklində işlən- məkdədir. “Koroğlu”nun şeir dilində də şivədəki forma eynilə saxlanılıb: Məni salmışdılar dara, Olmadı dərdimə çara, Beləmi olar yar yara?! Üzün məndən niyə döndü?! Buradakı “çara” formasının “çarə” ilə əvəz etmək, yəni orfoqrafik normalara uyğun şəkildə yazmaq qeyri- mümkündür. Bu da, heç şübhəsiz ki, “dərdimə çara olmaq” frazemindəki “çara” ilə “dara” və “yara” sözlərinin zəngin qafiyələr xəttində birləşməsi, onlardan biriin digərini formaca tamamlaması ilə bağlıdır. Bir daha vurğulayaq ki, şivə tələffüzü formasının eynilə şeirə gətirilməsi zəngin qafiyələrdə açıq-aydın şəkildə görünür: İgid olan etməz xata, Qoç gərək pusquda yata, Yüklə 61,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|