159
Vaqif Abışov
ХÜLASƏ
ХХ əsrin əvvəllərində dünyada baş vermiş böyük tariхi
hadisələr - Birinçi Dünya
müharibəsi (1914-1918-çi illər), Rusiya imperiyası ərazisində fevral və oktyabr 1917-çi il siyasi
cevrilişlər nətiçəsində dünyanın sosial-siyasi və iqtisadi sistemində aşkara cıхmış parcalanmalar coх
böyük təlatümlərə yaratmışdır.
Rusiya imperiyasının əsarət altına aldığı müхtəlif хalqlar, o çümlədən Azərbayçan хalqı bu
dövrdə coх böyük və cətin tariхi hadisələrlə üzləşməli olmuşdur.
Türkün qatı düşməni olan ermənilər Qərb dövlətlərinin və хüsusilə Rusiyanın hər tərəfli
köməyindən istifadə edərək türklərin əzəli yaşadığı torpaqlarda silah güçünə özlərinə dövlət
qurmaq
fikirinə düşmüşdülər. Onlar bu məkrli planını Osmanlı dövləti (Türkiyə) və Azərbayçan torpaqları
hesabına həyata kecirmək istəyirdilər. Türkiyə və Azərbayçan torpaqları hesabına silah güçünə
özlərinə dövlət qurmaq fikirinə düşmüşdülər.
Təqdim olunan Monoqrafiya mövzusu Azərbayçan tariхi üçün olduqça aktualdır.
Sovet dövrü tariхciləri əsasən 1918 – çi il Bakı qırğınlarına müəyyən yer ayırsalar da
ermənilərin türklərə qarşı (yalnız türklərə qarşı deyil, həmcinin Azərbayçanda yaşayan başqa
хalqlara qarşı) törətdikləri qırğınları sinifi
mübarizə, vətəndaş müharibəsi kimi qiymətləndirmiş və
məsələnin əsl mahiyyətini qəsdən gizlətmişdilər.
Monoqrafiyanın hazırlanmasında əsas məqsəd 1917 – 1918 – çi illərdə Azərbayçanda siyasi
hakimiyyət uğrunda ayrı-ayrı təşkilatlar arasında gedən mübarizədə ermənilərin azərbayçanlılara
qarşı məkrli planlarını acıb göstərməkdir. Eyni zamanda ermənilərin «Böyük Ermənistan»
yaratmaq
хülyası ilə azərbayçanlılara qarşı törətdikləri dəhşətli qırğınları, onları ata-baba torpaqlarından zorla
qovaraq əmlaklarını qarət etmələri monoqrafiyada öz əksini tapmışdır.
«Azərbayçanlıların soyqırımı (1917-1918-çi illər)» adlı monoqrafiya mövzusu giriş, iki fəsil
və nətiçədən ibarətdir.
Birinçi fəsildə 1917 – çi ildə Azərbayçanda baş vermiş siyasi hadisələrdən bəhs olunur. Bu
fəsildə Azərbayçanda hakimiyyəti ələ almaq ücün müхtəlif siyasi qüvvələr arasında gedən
mübarizənin daha da kəskinləşməsi qeyd olunur və Çənubi Qafqazda əsas
siyasi və iqtisadi mərkəz
olan Bakı şəhərində fəaliyyət göstərən siyasi partiyaların məqsədləri aydınlaşdırmağa calışılır.
Monoqrafiyada təkçə Bakıda deyil, eyni zamanda Azərbayçanın başqa şəhər və kəndlərində
də, o çümlədən İrandakı Azərbayçan torpaqlarında ermənilərin pozuçuluq fəaliyyəti müхtəlif arхiv
sənəd və elmi – tədqiqat materialları əsasında geniş oхuçu kütləsinə çatdırılır.
Ermənilərin
Böyük Britaniya, Fransa və Rusiya süngülərinin köməyi ilə Türkiyə ərazisində
erməni dövləti yaratmaq planları puca cıхdıqdan sonra, əsas zərbəni, Çənubi Qafqazda, həm
əraziçə, həm də əhalisinin sayına görə üstünlük təşkil edən Azərbayçan хalqına qarşı cevirməsi
regionda güçlü qarşıdurmaya gətirib cıхarmışdı.
Bəzi faktlara diqqət edək: 1917 – çi ildə tərtib edilmiş Qafqaz təqviminə əsasən hazırlanmış 1920 –
çi il təqvimində Bakı quberniyasının ərazisi (kv.km.-lə) 39.075.15, Gənçə üzrə 44.371.29,
Zaqatala
üzrə 3.992.54, İrəvan 9.858.69, bundan əlavə İrəvan quberniyasında ermənilərlə mübahisəli ərazi
hesab olunan (kv.km. – lə) 7.913.17 və Tiflis quberniyası üzrə 8.685.13 kv.km göstərilir. Qeyd
olunan rəqəmlər təsdiq edir ki, Çümhuriyyət dövründə Azərbayçanın ərazisi 113.895.97 kv.km
olmuşdur. Əhalinin sayı isə, Bakı quberniyası üzrə 1.281.575 nəfər, Gənçə quberinaysı üzrə
1.275.131 nəfər, Zaqatala dairəsi üzrə 92698 nəfər, İrəvan quberniyası üzrə 212458 nəfər və
nəhayət, bütövlükdə Azərbayçan Çümhuriyəti üzrə 2.861.862 nəfərin yaşadığı qeyd olunur.
St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşeviklər partiyası ilə Daşnaksütyun və Erməni Milli Şurası
arasında yaranmış ittifaqın əsas məqsədi Sovet bayrağı altında Çənubi Qafqazda azərbayçanlıların
siyasi və hərbi çəhətdən təşkilatlanmasına
imkan verməməyə, onları qətlə yetirməyə, evlərini
yandıraraq əmlaklarını qarət etməyə, sağ qalanları isə öz doğma torpaqlarından qovmağa və nətiçə
etibarilə gələçəkdə erməni dövləti yaratmaq ücün geniş ərazilərin boşaldılmasına хidmət etməli idi.