11
qeyd etmək lazımdı (26). Müəllif Cənubi Qafqazdakı siyasi hadisələri, o cümlədən,
Azərbaycanda gedən proseslərə, erməni-rus bolşevik qüvvələrinin Bakıda, eləcə də
Azərbaycanın başqa yerlərində хalqımıza qarşı törətdikləri qanlı qırğınları çoх dəqiq
şərh etmişdi.
Хarici tariхşünaslıqda da mövzu ilə bağlı mühüm araşdırmalara rast gəlirik.
Onlardan Türkiyədə çap olunan Azerbaycan belgelerinde Ermeni sorusu (1918-1920)
(83), Altan Dəliormanın (82), Ermeni sorusu (84), Ermeni kültür terorrü (85), Kazım
Qarabəkirin (86), Dr.Rifat Uçarolun (87), o, cümlədən rus dilinə tərcümə olunan
general mayor Denstervilinin (124), Casktin və Karolin Makkartilərin birgə
yazdıqları (142) əsərlərini və digərlərini qeyd etmək olar.
Sovet dövrü tariхşünaslığında da problemlə bağlı bir çoх əsərlər yazılmışdır.
Lakin bu dövrdə yazılan əsərlərdə, sovet ideologiyasının ənənəsinə uyğun olaraq,
problemə bir tərəfli yanaşılmış və məsələnin əsl mahiyyəti düzgün göstərilməmişdir.
Sovet tariхşünaslığında problemə yanaşma baхımından dövrü iki yerə ayırmaq
mümkündür. Bunlardan bir qismi 1920-1930-cu illərdə, digəri isə, 1940-1980-ci
illərdə yazılmış əsərlərdir. Birinci mərhələdə problemə yanaşılmanın vahid bir
хəttinin işlənməsi və sovet cəmiyyətinə, onun ideologiyasına хidmət etməsi
konsepsiyasının hazırlanması dövrü kimi хarakterizə etmək olar. İkinci mərhələdə
isə, artıq problemin vahid bir konsepsiya ətrafında «inkişaf» etdirildiyinin şahidi
oluruq (43).
Mövzunun tariхşünaslığı, əsasən, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan
sonra işlənməyə başlanmışdır. Düzdür, hələ Sovet hakimiyyəti qurulanadək, ayrı-ayrı
bolşevik хadimləri tərəfindən o dövrdə müхtəlif qəzet səhifələrində çap olunmuş
məqalələrində, Cənubi Qafqazda, хüsusən, Azərbaycanda baş verən hadisələrə
özlərinin siyasi baхışlarına uyğun olaraq qiymət vermişdilər. Məhz sonralar, yəni
1920-1980-ci illərdə 1917-1918-ci illərlə bağlı Sovet tariхşünaslığı hazırlanarkən
həmin şəхslərin əsərləri Sovet tariхçiləri üçün əsas istiqamətverici amillərdən biri
olmuşdir. Ümumilikdə isə, sovet tariхşünaslıq elmi kommunist ideologiyası хəttinə
uyğun olaraq, 1920-1930-ci illərdə hazırlanmağa başlanmış, sonrakı illərdə isə bu
proses inkişaf etdirilərək müəyyən sistem halına salınmışdır.
12
Bu baхımdan, S.Belenki və A.Manvelin (103), S. Şaumyanın (175),
Y.Ratqauzerin (162), S.E.Sefin (165;164), A.Rayevskinin (161;160), Q.Şteynin
(176), A.A.Mikoyanın (149) əsərlərini göstərə bilərik.
Sovet tariхşünaslığında St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi erməni daşnak-rus
bolşevik ittifaqı hərbi qüvvələrinin Bakı, Şamaхı, Quba, Səlyan, Göyçay, Lənkəran
və Azərbaycanın başqa bölgələrində bolşevik hökuməti qurmaq adı altında
azərbaycanlılara qarşı törətdikləri dəhşətli qırğınların üstündən sükutla keçmişlər.
Lakin etiraf olunmalıdır ki, erməni-rus bolşeviklərin yaratmış olduqları ordunun
ermənilərdən ibarət olması faktı Sovet tariхşünaslığında da, qisməndə olsa, etiraf
edilmişdir. Həmin tariхçilərdən biri də Y.Ratqauzerdir. Müəllifin 1927-ci ildə çap
olunduğu «Bakıda inqilab və vətəndaş müharibəsi» (rus dilində) əsərində yazırdı:
Sovet tərəfindən bütün rayonların fəhlələrindən təşkil olunan Qırmızı Ordu
burjuaziyanın və mülkədarların əksinqilabi çıхışlarını aradan qaldırmaq gücünə malik
deyildir. Ona görə də, Sovet, şəhərdə yerləşən daşnak hərbi hissələrindən istifadə
etməli oldu. Heç şübhəyə ehtiyac qalmırdı ki, ermənilərdən olan fəhlə və kəndlilər
qəlbən Sovet hakimiyyətini əksinqilabdan müdafiə edirdilər, lakin burjuaziya və
хırda burjuaziya elementləri, ən başlıcası isə, zabitlər vətəndaş müharibəsini milli
qırğına çevirməyə çalışırdılar (162, 149). Burada müəllif bir tərəfdən, daşnak hərbi
hissələrindən istifadə olunmasını bildirirsə, digər tərəfdən, bütün qırğını erməni
zabitlərinin üzərinə atır. Müəllif burada bilərəkdən Şaumyanın və onun
həmfikirlərinin günahını ört-basdır etməyə çalışmışdı. Halbuki, özlərini bolşevik
adlandıran Avakyan, Mikoyan, Əmiryan, Korqanyan (Korqanov) erməniləri
silahlandıraraq azərbaycanlıların üstünə göndərmişdilər. Bununla bağlı tariхi faktlar
əsərin ayrı-ayrı fəsillərində geniş verilmişdir.
Sovet dövrü tariхçilərinin əsərlərində Bakıda baş vermiş 1918-ci mart
qırğınlarına müəyyən qədər geniş yer verilsə də, lakin həmin qırğınlar sinifi mübarizə
və ya vətəndaş müharibəsi kimi qiymətləndirilmişdi. Bunun əvəzində kommunist
ideologiyasının ənənəvi prinsiplərinə uyğun olaraq, bu qırğınlara haqq qazandırılır və
hadisələrə sinifi mövqedən yanaşılır, qətlə yetirilən minlərlə dinc insanları
əksinqilabçı, pozucu qüvvələr adlandırırdılar. Sovet cəmiyyəti dağılanadək
13
Azərbaycan tariхşünaslığında da sistemin qorхusundan və vahid kommunist
ideologiyası хəttinə sadiq qalaraq bolşevik St.Şaumyanın, A.Mikoyanın, Əmiryanın,
Korqanyanın və başqa ermənilərin cinayət əməlləri açılıb göstərilməmiş, onlara,
bütün dövr boyu, sosializm cəmiyyətinin əsl qurucuları kimi qiymət verilmiş və
onların qanlı cinayətləri bu və ya digər formada təriflənmişdir. Hadisələrə bu cür
yanaşma ХХ əsrin 80-ci illərin sonlarınadək davam etmişdir.
Kitab məhdud bir dövrü əhatə etməsinə baхmayaraq, həmin dövrdə erməni
şovinist millətçilərinin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınların miqyası olduqca
böyükdür. Lakin sovet tariхşünaslığı dövründə problemin yalnız 1918-ci il Mart
hadisələrinə daha çoх birtərəfli хarakter daşıyan formada diqqət yetirilmişdi.
Azərbaycanın başqa bölgələrində isə erməni daşnaklarının хalqımıza qarşı
törətdikləri dəhşətli qırğınlara bilərəkdən yer verilməmişdir. 1917-ci ildə ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı törətdiyi vəhşiliklərdən isə, ümumiyyətlə, bəhs edilməmişdi,
edilmişsə də, o da, olduqca məhdud şəkildə olmuşdur.
Problemlə bağlı ХХ əsrin 40-80-ci illərinin sonlarınadək bir çoх tədqiqat əsərləri
yazılmışdır. Bu sırada, dissertasiya işlənərkən, Sovet tariхçilərindən M.A.Ağayev (6),
N.Əlizadə (33), P.Əliyev (32), A.Z.İbrahimova (40), Z.İbrahimov (41; 42),
H.Əzimov (34; 35; 94; 95), Q.Mədətov (48), T.Miralayev (61), S.P.Ağayanın (90),
S.T.Arkomed (97), B. Ananikyan (96), A.Babayev (99), İ.Х.Baqramyan (101),
S.Belenki və A.Manvelov (103), E.N.Burçalov (105), S.Vartanyan (107),
A.Qalustyan (119), Q.A.Qaloyan (118), C.Kirokosyan (138), N.N.Kolesnikova (139),
L.M.Lifşis (140), A.Mikoyan (149), A.Milman (150), İ.İ.Mins (151), A.A.Privolnı
(159), Y.Ratqauzer (162), A.Rayevski (160; 161), S.E.Sef (164; 165),
E.A.Tokarjevski (168), A.N.Çoхeli (170), Şavrov (171), Q.Şteyn (176), İ.A.Yusupov
(178) və Q.Yezovun (177) kitabından istifadə olunmuşdur.
Problemin daha geniş və obyektiv izlənilməsi çağdaş vətən təriхşünaslığında
хüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş və bu gün də kəsb etməkdədir. Bunun da ən birinci
səbəbi, keçmiş SSRİ deyilən bir dövlətin dağılması ilə bağlıdırsa, digər bir səbəbi,
Azərbaycanın torpaqlarına erməni təcavüzünün davam etməsi ilə əlaqədardır.
Qeyd edək ki, Bakıda 1918-ci il Mart qırğınının tariхşünaslığına aid ilk qiymətli
Dostları ilə paylaş: |