Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 1661)-ci ildə vəzifədən çıxarılıb Quma sürgün edilir. Baş vəzir vəzifəsi dövrün təmiz və böyük seyidlərindən olan Mirzə Həbibullahın oğlu Məhəmməd Mehdiyə verilir (125a, 110). "Abbasnamə"nin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, II Şah Abbas dövründə bir qayda olaraq baş vəzir vəzifəsinə Səfəvi şahlıq sülaləsi, yəni Şeyxavəndə qohum olan əsilzadələr təyin edilirdilər. Dövlət mərkəzlə yerli orqanlar arasındakı münasibətləri ciddi tabeçilik prinsipləri əsasında qurmağa cəhd göstərir, yerli hakimiyyətin fəaliyyəti baş vəzir və xüsusi idarə orqanları vasitəsi ilə nəzarət altında saxlanılırdı. Dövlət hakimiyyətinin mərkəzi və yerli orqanları arasında münasibətlərin tənzimlənməsində bölgə vəzirləri də müstəsna rola malik idi. Vilayətlərə təyin olunan vəzirlər baş vəzirin nəzarəti altında fəaliyyət göstərirdilər. I Şah Təhmasib h. 975-ci (1568) ildə Xacə Ruhulla İsfahani- nin Gilana vəzir təyin olunması haqqında fərman vermişdir. Bu fərman əyalət vəzirlərinin hüquq və vəzifələrinin öyrənilməsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Fərmanda göstərilir: «…Böyük və xırda məsələlərdə onu tam ixtiyar sahibi bilib… əhalinin mühüm, həm də bütün xırda məsələlərini vəzir həll etməlidir. Divanın vergilərinin toplanmasına, həm də xərclənməsinə nəzarət edib, hər bir mahalın malcəhət, vocuhatından Şahın verdiyi hökm əsasında Gilanın kiçik vəzirlərinin də xəbərləri olması şərti ilə yüksək rütbəli əmirlərə məvacib verib, vergilərin qalanını sərkar-i xasse-yi şərifə göndərsin. Elə davranmalıdır ki, divan malı tələf olmasın və həm də heç bir rəiyyətə qarşı zor işlədilib, zülm edilməsin. Xasse-yi şərifə aid bəzi mahalların malcəhəti və bütün divan vergiləri yoxlanılsın və mahal- ların qanun-qaydaları da əsas götürüb, Gilanın bütün haqq-hesabı ədalət qanunları əsasında aparılsın. Vilayətin bütün iqtisadi məsələ- ləri, yəni haqq-hesabı üzrə hörmətli seyidlər, əhali, əyanlar, kələn- tərlər, kətxudalar onu tam hüquqlu vəzir hesab edib, ona itaət etsinlər. Bütün ticarət və alver, itlaqat, həvalələr onun xətti və möhürü, rəqəmi ilə mötəbər bilib, bu işdə səhlənkarlıq etməsinlər. Özbaşına vergi almasınlar. Əziz oğlum Sultan Mahmud Mirzə və oğlumun lələsi, həm də Gilan bəylərbəyi olan Allahqulu sultan Ustaclı, yüksək əmirlər, darğalar xassə, yaxud başqa mahallarda 93 Xacə Ruhullanın əlindən möhkəm tutub hər bir hadisədən onu xəbərdar etsinlər. Vəzir də yüksək divanın qanunnaməsindən kənara çıxmamaqla haqq-hesabı, vergiləri ədalət qaydalarına əməl edərək toplasın. Vilayətin vergiləri bizə Gilanın baş maliyyə məmuru Xacə Maqsudun iştirakı ilə çatmalıdır. Vəzir hər il üçün vəzirlik haq- qından əlavə pərvanəçə əsasında xasse-yi şərifədən yığılan malcə- hətdən öz xərci üçün Təbriz pulu ilə 300 tümən götürsün». Fərman verildi. H.975-ci il zilqədə ayı (aprel 1568) (118, 254 a-b). Fərman- dan göründüyü kimi, vilayət vəzirlərinə iqtisadi məsələlərdə çox geniş hüquqlar verilmiş, hətta Şahın oğlunun lələsi kökcə türk olan bəylərbəyi də bu məsələlərdə onunla hesablaşmalı idi. Fərman vilayət vəzirinin hüquq və vəzifələrini aydın şəkildə özündə əks etdirdiyinə görə onun geniş şərhinə ehtiyac qalmır. Vilayət vəzirləri bəylərbəyi ilə yanaşı, baş vəzirə də tabe olub, vilayətin maliyyə məsələləri barədə ona hesabat verirdi. Baş vəzir vilayət vəzirlərinin fəaliyyətinə, vilayətlərdən dövlət büdcəsinə daxil olan mədaxilə nəzarət edirdi. Alessandri dövlət şurası və onun tərkibi haqqında məlumat- larında bu şurada müşavir olan əmirlərin sırasında qorçubaşının da adını çəkir, həm də onun səltənət qorçularının başçısı olduğunu yazır (107, 443). Qorçubaşı dövlətin əsas və sanballı dayağı idi (128, 742). Dövlətin sanballı dayağı olan qorçubaşını Adam Oleari 10-12 min nəfər oxçunun rəisi kimi səciyyələndirilmiş və qorçu alayının I Şah İsmayılın dövründə yaradıldığını və onun cihadlarında yüksək fədakarlıq göstərdiklərini bildirmişdir (139, 893). Ancaq dövrün daha mötəbər qaynaqlarında qorçular haqqında məlumatlara XV əsrdən təsadüf edilir (77, 258). I Şah İsmayıl isə əslində ona qədər də mövcud olan oxçulardan ibarət nizami qorçu qvardiyasının təşkilatçısıdır. Bu qvardiyanın hərbi rəisi, yəni qorçu- başı dövlətin idarə quruluşunda da statusu baxımından çox mühüm vəzifə olub, I Şah İsmayılın hakimiyyətinin ilk illərindən təsis edilmişdi. Dövrün qaynaqlarında ona çox məsul işlərin tapşırılması hallarına rast gəlirik. Əbdi bəy Şirazinin əsərində I Şah İsmayıl tərəfindən qorçubaşı vəzifəsinə təyin olunan Dədə Abdal bəy Zülqədərin müəyyən cinayət məsələləri üzrə mühakimə aparmaq 94 səlahiyyəti ilə təmin edilməsinə toxunulur. Müəllif yazır: «h. 911 (4.IV.1505-23.V.1506)-cı ildə Şirvan Tabasaranında iştirak edənlər dindirildi və Sultan Heydərin öldürülməsinin tədqiqi qorçubaşı Dədə bəyə tapşırıldı…riyakarlardan çoxlu adam öldürüldü» (28, 38). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, mənbələrdə I Şah İsmayılın dövründə Ərdəbil təriqət işləri ilə bağlı olan Abdal bəy adlı iki nəfərin isminə təsadüf edilir. İsgəndər bəy Münşi Türkmanın onlar haqqında yazdıqlarının təhlilindən aydın olur ki, qorçubaşı Abdal bəy Türk-Qızılbaş Zülqədər eli əyanı olub, «Dədə» ünvanın da daşıyıcısı o olmuşdu (80, 25, 31, 572; 138, 402). Adam Oleariyə görə, oxçular, yəni qorçular adi vaxtlarda vilayətlərdə sərbəst yaşayır və ancaq savaşlar baş verdikdə dərhal öz rəislərinin başçılığı altında birləşirdilər. Səyyah gündəliyində onların soykökü və sosial tərkibi ilə bağlı məsələlər barədə də məlumatlar verilmişdir. Adam Oleari yazır ki, biz orada olarkən qorçubaşı kökcə kəndli oğlu olan və I Şah Abbasın yanında əvvəllər adi xidmətçi kimi çalışmış Şamlı Cani xan idi (139, 893). Dövlətin qorçulardan ibarət olan bütün hərbi qüvvəsinin başçısı olan qorçubaşı və onun statusu haqqında «Təzkirət əl- müluk» dakı müfəssəl məlumatlara dövrün digər qaynaqlarında təsadüf olunmur. Əsərdə göstərildiyinə görə «alicah» qorçubaşı dövlətin görkəmli əmirlərindən olub, məmaliki məhrusədəki bütün ellərin və oymaqların ağsaqqallarından idi. Dövlətin hərbi xidmətində olan bütün qorçuların həmesaləsi və tiyulu, məvacibləri alicah qorçubaşı tərəfindən təsdiq edildikdən sonra bu hərbi his- sənin vəzirinin sərəncamı ilə ödənilirdi. Dövlət, saray, əyalətlərdə hərbi qulluqda olan bütün qorçuların məvacibi və tiyulu qorçu- başının təqdimatından sonra baş vəzirin təliqəsi əsasında verilərdi. Qorçulara aid olan bütün məsələləri qorçubaşı, təhqiqat aparıb, həll edirdi. Qorçubaşılar dövlətin əsas dayaqlarından olub, qorçular sırasına daxil olan hər kəsin hərbi qulluğa görə məvacib, tyiul, həmesale və mükafata aid olan sənədlərini imzaladıqdan sonra on- lara möhür vurulurdu. Qorçubaşıların rütbə cədvəli onların vəzir və mustoufisi tərəfindən Şaha təqdim olunurdu. Yüksək rütbəli qorçu, yəni qorçubaşı da canqi əmirlərindən idi (132, 7). Sansona görə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|