Mikroiqtisodiy yondashuv yoki mikroiqtisod bu, muayyan iqtisodiy birlikni
Yüklə 273,62 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1 1.makroga kirish. Mikroiqtisodiy yondashuv yoki mikroiqtisod - bu, muayyan iqtisodiy birlikni to`liq tahlil qilishdir. Soddaroq qilib aytganda, «Mikroiqtisod» birorta ishlab chiqarish korxonasini o`rganish, ya’ni, korxonaning ichki (insonlar, ishlab chiqarish vositalari, kapital va ma’lumotlar bilan ta’minlanganlik darajasi) va tashqi (ma’muriy va markaziy boshqaruv tashkilotlari, istе’molchilar, ishlab chiqarish komponеntlarini еtkazib bеruvchilar va aholi yashash joylariga uzoq- yaqinligi) omillar, ishlab chiqargan mahsulotlarining xarajatlari, foydasi, tushumi, to`lanadigan soliqlar va shuningdеk, korxona faoliyati bilan bog`liq bo`lgan boshqa jarayonlarni to`liq o`rganishdan, yanada lo`ndaroq izohlaganda rеsurslar, tovarlar va daromadlar doiraviy aylanishini alohida olingan korxona, tarmoq hudud darajasida o`rganishdan iborat. «Makroiqtisodiyot» esa kеng ko`lamdagi iqtisodiyot bilan shug`ullanadi. Uning ob’еkti yalpi ishlab chiqarish, ish bilan bandlik, baholarning umumiy darajasi va tashqi iqtisodiy savdo, inflyatsiya, ya’ni, rеsurslar, tovarlar va daromadlar doiraviy aylanishini xalq xo`jaligi yoki mamlakat miqiyosida o`rganish hisoblanadi. Jahon xo`jaligi rivoji va fan-tеxnika taraqqiyotining hozirgi davrida barcha mamlakatlar iqtisodiyoti bir-biri bilan uzviy bog`lanib kеtgan, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va mudofaa qobiliyati esa ko`p jihatdan ularning makroiqtisodiyoti bilan bog`liq. Xullas «Makroiqtisodiyot» murakkab va ko`p qirrali masalalarni o`z ichiga oladi. Shu tufayli u iqtisodchilar orasida munozarali fan bo`lib kеlmoqda Iqtisodiyot qonun-qoidalari 3 xil darajada o’rganiladi: Mikro daraja- firmalarni iqtisodiy xatti xarakatlari Makro daraja- butun iqtisodiyotdagi yani milliy iqtisodiyot darajasi 2 Meta daraja- xalqaro global miqyosdagi, jaxon xo’jaligidagi yuz berayotgan jarayonlar MAKROIQTISODIY NAZARIYANING IKKI KO’RINISHI: a) pozitiv makroiqtisodiyot; b) normativ makroiqtisoiyot. Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning aloqadorliklarini o’rganadi. Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo’nalishlarini taklif etadi. Mikroiqtisodiyotda "belgilangan" deb qabul qilingan, ya’ni mikroiqtisodiy tadqiqot predmeti hisoblanmaydigan ko'pgina ko'rsatkichlam i, jumladan, iste’molchilaming darom adlarini, jam g'arm alarini, foiz stavkasi dinam ikasini va buni belgilovchi omillarni makroiqtisodiyot tadqiq qiladi K eltirilgan ta ’rifdan k o'rinib turibdiki, m akroiqtisodiyot predm etida o 'zaro bog'liq uch jihatni ajratib ko'rsatish mumkin. Bular: 1) milliy iqtisodiyot; 2) davlat tom onidan iqtisodiy siyosatni yuritish va iqtisodiyotni tartibga solish; 3) ja h o n x o 'ja lig i d o ira sid a m illiy iq tiso d iy o tn in g boshqa m am lakatlar iqtisodiyoti bilan o'zaro m unosabatlari masalasi. Uy xo'jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyo m akroiqtisodiyot subyektlari hisoblanidilar Макроиқтисодиетни ўрганишда қўлланиладиган асосий усуллар: Илмий абстракция (иқтисодий ходисаларни кўриб чиқишда мавхумлаштиришга асосланган тадқиқот усули) Анализ ва синтез 3 Оддийдан мураккабга Дедукция (умумий хулолсалардан ва илгари исботланган гепотезалардан хусусий ва якка хукмларга ўтиш) Индукция (хўжалик вокейлигининг якка фактларини ўрганишдан умумий қоидалар хулосаларга ўтиш ) Статистик Иқтисодий-математик усуллар, моделлаштириш SOF BOZOR IQTISODIYOTI SHAROITI “RESURSLAR - MAHSULOTLAR”VA “DAROMADLAR – XARAJATLAR”NING DOIRAVIY AYLANISHI MODELI. H ar q anday iq tiso d iy tiz im d a to v a ria r va x iz m a tla m i ta k ro r ishlab chiqarishning umuriiiy jarayonini resurslar, tovar va xizm atlar, darom adLu ham da xarajatlarning doiraviy oqimi m odeli k o ‘rinishida tasavvur qilish mumkin. Bu sodda m odel m akroiqtisodiy tahlil asosini tashkil etadi. Faqat xususiy mulkka tayangan (ya’ni davlat ishtiroki mavjud bo'lm agan) yopiq iqtisodiyotda bunday doiraviy oqim firm alar va uy xo'jaliklari o'rtasida am alga oshiriladi Pul daromadlari (ish haqi, renta, foiz, foyda) Resurslar bozori Uy xo’jaligi Firmalar Resurslarga xarajatlar Resurslar yer, mehnat, kapital 4 Makroiqtisodiy nazariyaning tadqiqot obyektiga quyidagilar kiradi: ■ makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar (YaIM,YaMM,MD va boshqalar.); ■ iqtisodiy xatti- harakatlar (iqtisodiy o‘sish, iqtisodiyotning davriyligi, inflyatsiya va ishsizlik darajasi); ■ iqtisodiy siyosat (davlatning byudjet-soliq, pul-kredit, tashqi iqtisodiy siyosati va uning investitsion jarayonlarga hamda iqtisodiy o ‘sishga ta’siri); ■ iqtisodiy omillar ( foiz stavkasi, narx, davlat byudjeting daromadlari va xarajatlari). makroiqtisodiy siyosatning maqsadlari quyidagilardan iborat: ■ milliy ishlab chiqarishning bir maromda o‘sishi — aholi turmush darajasini oshishining asosi; ■ baho darajasining barqarorligi, inflyatsiyani kamaytirish; ■ aholining bandligini oshirish; ■ milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qulay tashqi-iqtisodiy sharoitlar yaratish. Макроиқтисодий сиесатнинг асосий шакллари: Пул - кредит (монетар) сиёсати Бюджет-солиқ (фискал) сиёсати Инвестиция сиёсати Ташқи савдо сиёсати Ижтимоий сиёсат MAKRO SIYOSAT VAZUFALARI: Макроиқтисодий барқарорлик Иқтисодий ўсиш Аҳоли фаровонлигини таъминлаш 2.Makro korsatgichlkar 5 Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi muammolami aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlar ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko'rsatkichlardan foydalaniladi. Alohida firmalar faoliyatiga baho berishda q o 'llan ilad ig an ko'rsatkichlardan farqli tarzda, bu ko'rsatkichlar milliy iqtisodiyotning barcha subyektlari faoliyatiga umumiy baho berish, makroiqtisodiy tahlil o'tkazish, mamlakat iqtisodiyotining jahon xo'jaligida raqobatga bardoshliligi darajasini aniqlash imkonini beradi. Bu ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi: • Yalpi ichki m ahsulot (YalM ), S of ichki mahsulot (SIM ), Yalpi m illiy daromad (YaM D), S of milliy daroimad (SM D), shaxsiy daromad (ShD), Shaxsiy tasarrufdagi darom ad (ShTD), Iste'm ol (I), Jam g'arish (S) ko'rsatkichlarining hajmi va o'sish su r’atlari. YalM - mamlakat rezidentlari tom onidan m a’lum m uddat davom ida ishlab chiqarilgan pirovard tovariar va xizmatlar bozor baholarining umumiy yig'indisidan iborat YalM uch xil usul bilan hioblanadi: 1) ishlab chiqarish usuli; 2) xarajatlar usuli; 3) darom adlar usuli • Ишлаб чиқариш усулида ҳисобланган ЯИМ якуний товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришнинг турли босқичларида қўшилган қийматлар йиғиндиси сифатида аниқланади. ЯИМни бу усулда аниқлаш статистик жиҳатдан қулай бўлиши билан бирга уни ҳисоблашнинг муҳим шартига амал қилиш, яъни бир қийматни икки бор ҳисобга олиш, ёки оралиқ маҳсулот қийматини ЯИМга киритиб юборишнинг олдини олади. ЯММда айрим маҳсулотларни икки ва ундан кўп марта ҳисобга олмаслик учун, фақат пировард маҳсулотнинг бозор қиймати ҳисобга олинади, оралиқ маҳсулотлар эса ҳисобга олинмайди. 6 Қўшилган қиймат товар ва хизматларнинг сотиш баҳоси билан уларни ишлаб чиқариш учун фойдаланилган хом ашё ва материалларни сотиб олишга қилинган харажатлар ўртасидаги фарқ кўринишида аниқланади. YalMni xarajatlar bo‘yicha hisoblash Bu usul yakuniy foydalanish usuli deb ham yuritilib, unda YaMMni hisoblash uchun yakuniy m ahsulotlam i sotib olishga qilingan barcha xarajatlar o 'zaro qo'shib chiqiladi. Bu xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: Uy xo'jaliklarining iste’mol xarajatlari (C): a) uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga; b) kundalik foydalaniladigan iste’mol buyumlari sotib olishga; v) iste’mol xizm atlari to'loviga. Yalpi ichki xususiy investitsiya xarajatlari (I): a) asbob-uskunalar, m ashinalam i yakuniy sotib olishga; b) korxonalar, inshootlar, turar jo y binolarini qurishga sarflangan; v) tovar zahiralari o'rtasidagi farqiar yoki zahiralam ing o'zgarishi. Tovar va xizmatlaming davlat xaridi (G). Sof eksport (Xn): mamlakatning import va eksport operatsiyalari bo'yicha xarajatlari o'rtasidagi farq. YaMMni xarajatlar orqali hisoblash formulasini quyidagicha tasvirlash mumkin: YalM = С + I + G + Xn YalMni daromadlar bo'yicha aniqlashda yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident-ishlab chiqarish birliklari tomonidan, qo'shilgan qiymatlar hisobidan to'langan dastlabki daromadlar qo'shib chiqiladi YalMni daromadlar ko'rinishida aniqlashda yalpi qo'shilgan qiymatni ko'rsatilgan uch guruhga bo'lish mumkin: 7 YalM = Tn + W +R - sof bilvostia soliqlar (Tn) - yollanma ishchilarning ish haqlari (W) -nokorporativ korxonalar daromadi (R). ЯИМ – мамлакатнинг ичида бир йил мобайнида ишлаб чикарилган барча хизмат ва товарлар умумий киймати. ЯММ =ЯИМ +Шу мамлакат иšтисодий агентларнинг хориждан олган даромадлари-Хорижий иšтисодий агентлар шу мамлакатда олган даромадлари. YaMD - mamlakat rezidentlarning mamlakatda va mamlakat tashqarisida ishlab ch iq arish d a ishtirok etishdan va m ulkdan olgan boshlangMch daromadlari yig'indisidir. YalM va YaMD ko'rsatkichlari o'rtasidagi farqni quyidagi formula ko'rinishida tasavvur etish mumkin: YaMD = YalM + mamlakat rezidentlarning xorijdan olgan darom adlari - norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo'natgan daromadlari. Sof ichki mahsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) ko'rsatkichlari YalM va YaMD ko'rsatkichlaridan amortizatsiya (iste’mol qilingan asosiy kapital) summasi miqdoriga farq qiladi. SIM = Y alM -A ; SMD = Y aM D –A SHD = SMD - (ISA (Ijtimoiy sug‘urta ajratm alari) + T (bilvosita soliqlar) + (P2.1 ko rp o ratsiy a foydasiga soliqlar) + P2.3 (K o rp o ratsiy alarn in g taqsimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari) + transfer! toMovlari (TR) + foizlar ko'rinishida olingan shaxsiy daromad). Shaxsiy daromaddan aholi to'laydigan daromad solig'i, mulk solig'i va ayrim nosoliq to'lovlarini ayirib tashlash orqali shaxsiy tasarrufdagi daromad (ShTD) 8 ko'rsatkichi topiladi. ShTD uy xo'jaliklari tomonidan iste’mol (C) va janig‘arish (S) uchun ishlatiladi дефлятори ЯИМ ЯИМ Номинал ЯИМ Реал • Дефлятор кўрсаткичи қуйидаги формула билан ҳисоблаганади: Qi1 Pi1 • Дефлятор = ------------- 100 • Qi1 Pi0 • Бу ерда: i – дефляторни ҳисоблаш учун бозор саватига киритилган товарлар сони; • Qi1 – жорий йилда бозор саватига киритилган i – товар ёки хизматлар ҳажми миқдори (Масалан 2 кг шакар, 2 дона кўйлак ва ҳ.к); • Pi1 – жорий йилда бозор саватига киритилган i — маҳсулотнинг шу йилга баҳоси; • Pi0 – жорий йилда бозор саватига киритилган i – маҳсулотнинг базис йилдаги баҳоси. • Истеъмол нархлари индекси қуйидагича аниқланади: • • Qi0 Pi1 • ИНИ = ------------- 100 • Qi0 Pi0 • Бу ерда: • Qi0– базис йилда бозор саватига киритилган i – товар ва хизматлар ҳажми; 9 • Pi1 – i – товарнинг жорий йилдаги баҳоси; • Pi0 – i – товарнинг базис йилдаги ҳажми . 3.iqtisodiy tebranish va ishsizlik. Ishlab chiqarish, bandlilik va inflyatsiya darajasining davriy tebranishga iqtisodiy davr (tsikl)lar deyiladi. Ayrim iqtisodiy davrlar boshqalaridan o’tish davrining davomiyligi va faolligi bilan farq qiladi. Shunga qaramasdan ularning barchasi bir xil bosqichlardan tashkil topadi. Birinchi bosqich iqtisodiy rivojlanishning eng yuqori darajasiga erishilgan bosqich bo’lib, u «cho’qqi» deb yuritiladi. Bu iqtisodiyotda ish bilan to’liq bandlik, ishlab chiqarish to’la quvvatda ishlayotganligi, shuningdek, mahsulotlarning baho darajasining o’sish holati kuzatiladi. Keyingi bosqich pasayish (retsessiya) bosqichidir. Bunda ishlab chiqarish va bandlik darajalari kamayadi, ammo bahoning o’sish darajasi pasaymaydi. Bu bosqich faol va uzoq davom etsagina bahoning o’sish darajasi sustlashishi mumkin. Pasayishning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik eng quyi darajaga tushadi va turg’unlik davri boshlanadi. Ko’tarilish bosqichida ishlab chiqarish va bandlik darajasi asta-sekin oshib, ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanish va to’liq bandlik darajasiga erishiladi. Иқтисодий даврлар ва тебранишларнинг юзага келиш сабабларини иқтисодчи олимлар қуйидаги назаряларда деб қарайдилар: Қуёш доғлари назарияси Хаддан зиёд инвестициялар назарияси 10 Глобализация ва локализация назарияси Кишиларнинг оптемистик ва пессемистик қарашлари IQTISODIY TEBRANISHLAR OMILLARI: Birinchi guruh olimlar iqtisodiy tebranishlarning asosiy sababi texnika va texnologiyalarda ro’y beradigan o’zgarishlar deb hisoblaydilar. Ularning fikricha fan-texnika yutuqlarini qo’llash natijasida iqtisodiyotda o’sish ro’y beradi. Olimlarning yana bir guruhi iqtisodiy bosqichlarni siyosiy va tasodifiy vaziyatlarga bog’lashadi. Iqtisodiy tebranishlarni monetar siyosatga bog’laydigan olimlar ham mavjud. Ammo barcha iqtisodchilar, ishlab chiqarish va bandlilik darajalarini yalpi talab va boshqacha aytganda yalpi xarajatlar miqdoriga bog’liq, degan fikrni qo’llab-quvvatlaydilar. Chunki, korxonalar o’z tovar va xizmatlarini ularga talab bo’lsagina ishlab chiqaradi. Макроиқтисодий барқарорлик – бу нима? Валюта курси ўзгариши рисклари пастлиги; Ташқи савдо дефицити нолга тенглиги ёки ташқи савдо баланси сальдоси мусбат бўлиши; Давлат бюджети дефицити пастлиги (2% дан кам бўлиши); Инфляция даражаси бир хонали, ўзгармас бўлиши, ва 5% дан ошмаслиги; Ишсизлик даражаси 4-5% дан ошмаслиги ва доимий паст даражада бўлиши 11 . Ishsizlik tushunchasi va ishsizlik darajasining o'lchanishi Iqtisodiyotning beqaror rivoj lanishi oqibatida, iqtisodiy pasayish davrida, ishlab chiqarish resurslaridan to'liq foydalanilmaydi. YalMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslaming eng asosiylaridan biri bo'lmish mehnat resurslaridan to'liq foydalanilmaslik ishsizlik ko'rinishida namoyon bo'ladi. Makroiqisodiy tahlilda mehnat resurslari emas, balki ishchi kuchi kategoriyasidan ko'proq foydalaniladi. Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi. Ishsizlar - bu ishchi kuchining bir qismi boMib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band boMmagan, lekin ishlashni xohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir. Ishsizlikning quyidagi turiari mavjud: Frikssion ishsizlik. Unga ish qidirayotgan yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta’minlanishni kutayotgan ishchi kuchi kiradi. Ishsizlikning bu turi asosan ish yoki turar joylarning o'zgartirilishi, o‘quv yurtlarini tugatish va shu kabi boshqa sabablardan kelib chiqadi. U doimo mavjud boMib, ma’lum bir darajada kerakli hisoblanadi. Tarkibiy ishsizlik. Tarkibiy ishsizlar ishlab chiqarish strukturasining o'zgarishi tufayli ishchi kuchiga talab tarkibining o'zgarishi natijasida ishsiz qolganlardir. Bu guryhga asosan malakalarini o'zgartirishi va oshirishi, ma’lumot olishi, yangi kasb egallashi lozim bo'lgan ishsizlar kiradi. Frikssion ishsizlik bilan tarkibiy ishsizlikning asosiy farqi shundaki, birinchi guryhdagilarda ma’lum malaka va tajriba mavjud boMadi va undan foydalanib ish joylarini tezda topib olishadi, ikkinchi guryh ishsizlar esa ish joylarini darhol va tez topa olishmaydi. Davriy ishsizlik asosan ishlab chiqarishning pasayishi natijasida ishchi kuchiga bo'lgan talabning kamayishidan paydo boMadi. Davriy pasayish tovar va xizmatlarga 12 boMgan Yalpi talabning kamayishini, shunga muvofiq aholining ish bilan bandligi darajasi qisqarishi va ishsizlikning o‘sishini bildiradi Tola ish bilan bandlik ishchi kuchining 100 foiz ish bilan ta’minlanganligini bildirmaydi. Zero, frikssion va strukturali ishsizlik ilojsiz hoi ekanligini hisobga olsak, mutlaq toMa ish bilan bandlilikka erishib bo'lmasligi tushunarlidir. Agar davriy ishsizlik boMmasagina to'la ish bilan bandlilikka erishish mumkin. ToMa ish bilan bandlik davridagi ishsizlik esa, ishsizlikning tabiiy darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni bo'sh ish joylari soniga muvofiq kelsagina erishish mumkin. Ishsizlikning tabiiy darajasi frikssion va tarkibiy ishsizlik yig'indisiga teng boladi Ishsizlik darajasi deb ishsizlaming ishchi kuchi sonidagi nisbatiga (% hisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: Ishsizlik darajasi - (ishsizlar soni / ishchi kuchi soni) x 100 Barcha mavjud resurslardan to'liq foydalanilishi yoki ishsizlikning tabiiy darajasida iqtisodiyotda yaratilishi mumkin bo'lgan mahsulot hajmi iqtisodiyotning ishlab chiqarish potensiali deb ataladi. Mamlakatning ishlab chiqarish potensiali potensial YalM ko'rsatkichi bilan o'lchanadi. Potensial YalM deganda mamlakatdagi ishlab chiqarish resurslaridan to'liq foydalanilganda erishish mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish hajmi tushuniladi. 3. Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari. Ouken qonuni Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potensial YalM hajmini ololmaydi. Shu sababli mamlakat miqyosida ishsizlikni tabiiy darajada saqlash va tartibga solish iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori bo' Isa, YalM uzilishi shuncha ko'p bo' ladi. Shuning uchun ham potensial hajmdagi YalM* haqiqiy YalM dan katta bo'ladi. Ishsizlik darajasi va YalM 13 uzilishi o'rtasidagi miqdoriy nisbatni ingliz iqtisodchisi Artur Ouken matematik holda isbotlab bergan. Shuning uchun bu qonun OUKEN qonuni deyiladi. Qonunning mohiyati shundan iboratki, agar ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan bir foizga oshib ketsa, ya’ni davriy ishsizlik 1 foizni tashkil etsa, milliy iqtisodiyot YalMni ikki yarim foizga kam yaratadi. YalMning pastroq darajasi esa o'z navbatida, ishlab chiqarishda qatnashuvchi lar daromadlarining nisbatan kamroq bo'lish ini va iqtisodiyotning kelgusi taraqqiyotini investitsiyalash imkoniyatlari qisqarishini bildiradi. Ouken qonuni ishsizlikning turli darajalaridagi mahsulot yo'qotishlari hajmini aniqlash imkonini beradi. Hozirgi kunda (3 koeffitsiyenti deb atalgan bu koeffitsiyent miqdori 2 foizdan 3 foiz oralig'ida deb hisoblanadi. Yllz = -2,5[ u -u*l Bu yerda: u* - ishsizlikning tabiiy darajasi; u - ishsizlikning haqiqiy darajasi. YalM uzilishini ifodalaydigan formula bilan Ouken qonuni formulasini umumlashtirib quyidagi formulani olamiz: ( (Yli - Yp) / Yp) 100 = - P [u -u *| Ouken qonuni izohlagan miqdoriy bog‘liqlikning teskari jihatiga e’tibor qaratamiz. Iqtisodiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, YalMning 2-3 foizga o'sishi davriy ishsizlik darajasining 1 foizga qisqarishini keltirib chiqarmas ekan. Ya’ni, dastlabki 1 foizlik iqtisodiy o‘sishga fan-texnika taraqqiyoti tufayli resurslardan foydalanish samaradorligi oshishi hisobiga erishilishi mumkin. Shuningdek, bu paytda aholi sonining ko'payishi ham ishsizlik soninining pasaymasligiga sabab bo'ladi. Dastlabki 2-3 foizdan yuqori bo'lgan har 2-3 foiz iqtisodiy o'sish esa davriy ishsizlikning 1 foizga qisqarishini keltirib chiqaradi. Demak, 1 foizlik davriy ishsizlikni tugatish uchun yillik 4-6 foizlik iqtisodiy o'sish ta’minlanishi kerak. 4.INFLATSIYA Inflyatsiya ( lotincha inflatio - shishish, bo’rtish, taranglashish) – ma’lum davr mobaynida mamlakatda baholar o’rtacha (umumiy) darajasining barqaror 14 o’sishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning sur’ati qanchalik yuqori bo’lsa, iqtisodiyotga xavfli ta’siri shunchalik katta bo’ladi. Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga o’tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta’siri ancha xavfli. Chunki, bu davr narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi keskin oshib ketishi bilan bog’liq. Аммо инфляция даврида барча товарларнинг баҳолари ҳам ошавермайди: айримлариники барқарор бўлиб турса, баъзилариники эса тушиши мумкин. “Инфляция” атамаси илк бор Шимолий Америкада 1861-1865 йил лардаги Фуқаролар уруши даврида қўлланилди. Инфляциянинг атамаси муомаладаги қоғоз пул массасининг товарларнинг реал таклифига нисбатан ҳаддан зиёд кўпайиб кетиши ҳолатини изоҳланган. Аммо инфляциянинг бундай тавсифи мукаммал эмас ва унинг сабабларини очиб бермайди. Умуман олганда инфляция пул муомаласи қонунларининг бузилиши шакли сифатида макроиқтисодий мувозанатнинг бузилишини, талаб ва таклиф номутаносиблигини англатади Кейнсчилар мактаби намоёндалари бундай номутаносибликнинг сабаби тўлиқ бандлик шароитида талабнинг ҳаддан зиёд бўлишида деб билишади. Шу сабабли улар ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражаси паст бўлса бюджет тақчиллиги ва қўшимча пул чиқариш йўли билан харид қобилиятини, бошқача айтганда ялпи талабни кўпайтириш инфляцияга олиб келмайди деб ҳисоблашишади. 15 Неоклассик ёндошув тарафдорлари инфляциянинг манбаи ишлаб чиқаришнинг ҳаддан зиёд ўсишида, ишлаб чиқариш харажатларининг кўпайишида деб билишади. Демак кейнсчилар инфляцияга талаб томонидан, неоклассиклар эса таклиф томонидан ёндошишади. Инфляция нафақат пул муомаласининг издан чиқиши, балки бутун такрор ишлаб чиқариш механизмининг касали, макроиқтисодий бузилишлар натижасидир. INFLYATSIYA NAMOYON BO’LISH BELGILARI valyuta kurslarining o’zgarishi; kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon o’zgarishi; kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste’mol savati bahosining o’sishi Inflyatsiya baho indekslari - deflyator va iste’mol narxlar indeksi yordamida aniqlanadi. Инфляция – умумий нархлар даражасининг кўтарилиши ва натижада пулнинг šадрсизланиши Дефляция – умумий нархлар даражасининг пасайиши Baholar ikki martaga oshishi uchun zarur yillar soni = 7 0 / 71 Misol uchun. yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo'lsa, taxminan 10 yilda baholar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7 = 10). Real YalM va jamg'armaning necha yildan so‘ng ikki marta oshishini hisoblash zarur bo'lgan hollarda ham «70-miqdor qoidasidan» foydalaniladi. 16 Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: 71 =(P-P)/(P) I I Bunda: n - yillik inflyatsiya sur’ati; P-joriy yilning narxlar indeksi; P - o'tgan yilning narxlar indeksi. Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar bahosining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «haddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, ishlab chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq. Taklif inflyatsiyasi bu, mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining kamayishi natijasida tovar va xizmatlar baholarining oshishidan paydo bo’ladi. Bunday hollarda ortiqcha talab bo’lmasa ham tovarlarning baholari oshib boradi. Hatto ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi oshadi. Jami taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan xarajatlarning o’sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xom ashyo va yoqilg’i narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi. Kutilayotgan inflyatsiya sharoitida daromad oluvchi inflyatsiyaning u olayotgan daromadga ta’sirini kamaytirish, ya’ni real daromadi darajavsini saqlab qolish chorasini ko’radi. Kutilmagan inflyatsiya daromadlarni debitorlar va kreditorlar o’rtasida kreditorlar foydasiga qayta taqsimlaydi. Shuningdek kutilmagan inflyatsiya daromadlarni qayd 17 qilingan daromad oluvchilar va qayd qilinmagan daromad oluvchilar o’rtasida keyingilari foydasiga qayta taqsimlaydi. Inflatsiya turlari: 1.mo’tadil inflatsiya –yiliga 10foizgacha 2.yuguruvchi-20%-200% 3.giperinflatsiya-50%dan oshiq Aksilinflyatsiya siyosati – baholar umumiy darajasini barqarorlashtirish, inflyatsion keskinlikni yumshatishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Aksilinflyatsiya siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni tugatishga qaratilgan faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga qaratilgan passiv ko’rinishda bo’lishi mumkin. Aksilinflyatsiya siyosati o’z ichiga quyidagilarni oladi: -yalpi talabni tartibga solish; -yalpi taklifni tartibga solish. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarini oldini olish uchun hukumat quyidagilarni ta’minlashi kerak: samarali soliq tizimini va davlat xarajatlari ning baaqarorligini; pul massasi va milliy daromadning bir maromdagi o’sish sur’atlarini; “inflyatsiyani import qilish” ga yo’l qo’ymaslik. 5.YALPI TALAB TAKLIF AD –AS модели – макроиқтисодий мувозанатнинг асосий модели 18 Макроиқтисодий мувозанат нархлар даражаси ва миллий ишлаб чиқаришнинг реал ҳажми ўртасидаги мувозанат. Бу мувозанат жами талаб жами таклифга тенг бўлганда таъминланади Yalpi talab – uy xo’jaliklari, korxonalar, hukumat va chet ellik xaridorlarning baholarning ma’lum darajasida iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlarning umumiy hajmiga bo’lgan talabidir. boshqacha qilib aytganda yalpi talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilingan umumiy harajatlar yig’indisidir. Formula ko’rinishida yalpi talabni quyidagicha tasvirlash mumkin: AD = C + I + G + X n . Milliy bozorda AD-egri chizig’ining traektoriyasini, ya’ni uning quyiga egilganligini, avvalo pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yordamida izohlash mumkin: M*V=Y*P Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi; P – iqtisodiyotdagi baholar darajasi (baholar indeksi); Y – talab qilinayotgan real ishlab chiqarish hajmi. Bu tenglamadan: P = M*V / Y va Y= M*V / P tenglamalarni keltirib chiqaramiz. Bu tenglamalardan ko’rinadiki, baholar darajasi qancha oshsa, real YaIM hajmiga talab shuncha past bo’ladi, ya’ni pul massasi (M) va uning aylanish tezligi (V) o’zgarmas bo’lsa baholar darajasi va yalpi talab o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud bo’ladi. 19 Baholar darajasi va va yalpi talab o’rtasidagi teskari bog’liqlikni , shuningdek quyidagi baho omillari bilan izohlanadi: 1. Foiz stavkasi samarasi; AD - 2. Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi; AD + 3. Import xaridlar samarasi. AD - Foiz stavkasi samarasi shuni bildiradiki, yalpi talabning egri chiziq bo’yicha surilishi narxlar darajasi o’zgarishining foiz stavkasiga bo’lgan ta’siriga bog’liq. Demak, tovarlarning baho darajalari oshsa, iste’molchilarga xarid qilish uchun katta miqdorda naqd pul kerak bo’ladi. Ishbilarmonlar uchun ham ish haqi va boshqa xarajatlarni to’lashga katta miqdorda pul zarur bo’ladi. Qisqacha aytganda, tovarlar bahosi darajalarining yuqoriligi pulga bo’lgan talabni oshiradi. Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi shuni bildiradiki, narxlar darjasining oshishi, jamg’arilgan moliyaviy aktivlari (omonatlar, obligatsiyalar) real xarid qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Bunday sharoitda aholi moliyaviy aktivlarning real qiymatini tiklash uchun joriy daromadidan iste’mol xarajatlar miqdorini qisqartiradi. Iste’mol xarajati yalpi talabning bir qismi bo’lganligi tufayli uning kamayishi ADning pasayishiga olib keladi. Import xaridlar samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga talab kamayadi va o’z navbatida shu mamlakatda import mahsulotlarga bo’lgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning 20 oshishiga yoki YAIMga talab oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi orqali yalpi talab hajmiga ta’sir ko’rsatadi. Yalpi talabning bahoga bog’liq bo’lmagan omillariga quyidagilarni kiritamiz: Iste’mol xarajatlaridagi o’zgarishlar: Investitsiya xarajatlaridagi o’zgarishlar: Davlat xarajatlarining o’zgarishi: Sof eksport hajmidagi o’zgarishlar. Yalpi taklif – deganda muayyan baholar darajasida ishlab chiqarilishi va taklif qilinishi mumkin bo’lgan tovar va xizmatlarning real hajmi tushuniladi. Yalpi taklif tushunchasi ko’pincha yalpi ichki mahsulot sinonimi sifatida qo’llaniladi. Baholarning yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarga qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishga rag’bat yaratadi va aksincha past baholar mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqarishga olib keladi. Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmi bilan baholar darajasi o’rtasida to’g’ri aloqa mavjud. Жами таклиф – иқтисодиетда ҳар қандай мумкин бўлган нархлар даражасида ишлаб чиšарувчилар ишлаб чиқаришга тайер бўлган миллий ишлаб чиқаришнинг реал ҳажмидир YALPI TAKLIF EGRI CHIZIG’I 21 Yalpi taklif egri chizig’ining Keyns kesmasi iqtisodiyotni nisbatan qisqa muddatda amal qilishini xarakterlaydi. Bu kesmada yalpi taklifni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi: iqtisodiyot ishlab chiqarish omillari to’liq band bo’lmagan sharoitda amal qiladi; baholar, nominal ish haqi qayd etilgan, bozor tebranishlaridan juda kam ta’sirlanadi; real miqdorlar (ishlab chiqarish, bandlilik, real ish haqi) harakatchan va bozor tebranishlaridan tez ta’sirlanadi. Oraliq kesma – ishlab chiqarish real hajmining o’sishi narxlar darajasining o’sishiga mos ravishda o’sib boradi. Nima uchun? Chunki, iqtisodiyotning pasayish holatidan to’liq bandlikka o’tishi notekis va turli vaziyatlarda ro’y beradi. Masalan, ayrim tarmoqlarda resurslarning etishmasligiga duch kelinsa, boshqa tarmoqlarda hozircha ortiqcha resurslar mavjud bo’ladi. Shuningdek, ular ishlab chiqarishni kengaytirish uchun yangi asosiy vositalar sotib olish va malakasiz mutaxassislardan foydalanishiga to’g’ri keladi. Bu esa mahsulotlar 22 birligiga ketadigan xarajatlarning oshishiga va natijada baholar darajasining o’sishiga olib keladi. Vertikal yoki klassik kesmada iqtisodiyot to’liq bandlik sharoitiga yoki ishsizlikning tabiiy darajasi sharoitiga erishgan vaziyatni ko’ramiz. Iqtisodiyot egri chiziqning bu kesmasida o’zining ishlab chiqarish potentsiali darajasida bo’ladi. Bu shuni bildiradiki, baholarning har qanday oshishi ishlab chiqarish hajmining oshishiga olib kelmaydi. Klassik nazariyada yalpi taklifni tahlil qilish quyidagi shartlarga tayanadi: ishlab chiqarish hajmi faqatgina ishlab chiqarish omilari hajmiga va texnologiyalarga bog’liq va baholar darajasiga bog’liq emas; ishlab chiqarish omillari va texnologiyalarda o’zgarish sekinlik bilan ro’y beradi; iqtisodiyot to’liq bandlik sharoitida amal qiladi, ya’ni ishlab chiqarish hajmi potentsial darajaga teng; baholar va nominal ish haqi o’zgaruvchan, ularning o’zgarishi bozorlarda muvozanatni ta’minlab turadi. Makroiqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biri makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashdan iboratdir. Bunda yalpi talab va yalpi taklifning dinamik muvozanatiga erishish uchun yalpi talabni rag’batlantirish yoki cheklash siyosati, shuningdek yalpi taklifni rag’batlantirish siyosati qo’llaniladi. Yalpi talabni rag’batlantirish siyosatining ko’rinishlariga daromadlarni o’stirish, soliqlarni kamaytirish, bank kreditlarini arzxonlashtirish, narxlarni cheklash tadbirlari kirsa, yalpi taklifni rag’batlantirish siyosatida 23 investitsiyalarni rag’batlantirish, ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini pasaytirish, eksportchilarni qo’llab quvvatlash va h.k. choralar kiradi. 6.Istemol jamg’arish investitsiya Ma’lumki, uy xo’jaligi tasarrufidagi daromad iste’mol va jamg’arish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko’p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg’ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik har xil daromadga ega bo’lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo’lganlar, odatda, uning ko’proq qismini iste’mol qilib, kamroq qismini jamg’aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg’arish foydasiga o’sadi. Bu bog’liqlikni gipotetik ma’lumotlar asosida ko’rib chiqamiz Ихтиёрдаги даромад =Даромад (Y) – солиқлар (T) -----istemol va jamg’arish DAROMAD, ISTE’MOL VA JAMG’ARISH KO’RSATKICHLARI: Yillar Tasarrufdagidaromad (Yd) Iste’mol (C) Jamg’arish (S) 370 390 410 430 450 470 375 390 405 420 435 450 -5 0 5 20 15 20 24 490 465 25 Iste’mol grafigi ikki to 'g 'ri chiziq ko'rinishida berilgan. Bissektrisa ko'rinishidagi Yd = С to 'g 'ri chizigMning har bir nuqtasida iste’mol va tasarriifdagi daromad hajmlari teng bo'ladi. Haqiqiy iste’mol (S) grafigi haqiqiy iste’mol va daromad teng bo'lgan nuqtada (d) bissektrisa bilan kesishadi. B o'sag'aviy nuqtadan quyida esa haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. d - nuqtadan yuqorida haqiqiy iste ’mol darom addan kam ham da ular o'rtasidagi farq jam g'arishni tashkil etadi. Haqiqiy iste’mol to 'g 'ri chizig'i iste'm ol hajmini belgilovchi vertikal o'qni a nuqtada kesib o'tadi. Bu hoi uy xo'jaliklari umuman daromad olm aganlarida ham ma'lum miqdorda iste’mol q i I ish larin i anglatadi. a nuqta esa avtonom iste’mol hajmini bildiradi. 25 Iste’mol va jamg‘arish funksiyalari: С = a + b Yd, Bu yerda: a - avtonom xarajatlar; Yd - tasarrufdagi daromad (Yd = Y-T), Bu yerda: T - soliqlar; b - iste’mol hajmining tasarrufdagi daromadga bog'liqligini ifodalovchi koeffitsient, boshqacha aytganda, chegaralangan darajadagi iste’molga moyillik. Ь = (ДС / AYd) 100 Demak, iste’mol hajmi avtonom iste’molga, tasarrufdagi daromad hajmiga va iste’mol hajmining tasarrufdagi daromad o'zgarishiga ta’sirchanligiga bog'liq. Jamg'arish grafigini ham iste’mol graflgiga o'xshab algebraik ifodalash mumkin, ya’ni jamg'arish funksiyasi quyidagi ko'rinishga ega: S = -a + (1 -b) Yd Iste’mol va jamg'arish hajmiga tasarrufdagi daromad dinamikasidan tashqari quyidagi omillar ham, to'g'rirog'i, bu omillardagi o'zgarishlar ham ta’sir ko'rsatadi: 1. Uy xo'jaliklari daromadlari; 2. Uy xo'jaliklarida to'plangan mulk hajmi; 3. Baholar darajasi; 4. Iqtisodiy kutish; 5. Iste’molchilar qarzlari hajmi; 6. Soliqqa tortish hajmi Жамғарма – бу хўжалиги ихтиёридаги даромаднинг истеъмол қилинмаган қисми. S=Sp+Sd+Sx бунда: Sp – хусусий жамғармалар; Sd - давлат жамғармалари; Sx – бошқа мамлакатлар жамғармалари 26 Sp=(Y+TR+N-T)-C Y-даромадлар; TR-трансферт тўловлари; N – давлат заёмлари бўйича фоизлар; Т – солиқлар; С – истеъмол. Iste’molga o’rtacha moyillik deganda tasarrufidagi daromaddagi iste’mol xarajatlarining ulushi tushuniladi, ya’ni: 100 * Yd C APC bunda: APC – (average propensity to consume) iste’molga o’rtacha moyillik. Tasarrufidagi daromaddagi jamg’arish ulushini jamg’arishga o’rtacha moyillik deb ataladi, ya’ni: 100 * Yd S APS . Bunda: APS (average propensity to savind) – jamg’armaga o’rtacha moyillik Iste’moldagi o’zgarishlarning shu o’zgarishni keltirib chiqargan tasarrufidagi daromad o’zgarishdagi ulushi iste’molga chegaralangan moyillik deyiladi. 100 * Yd C MPC Bu yerda: MPC (marginal propensity to consume) – iste’molga chegaralangan moyillik. Investitsiyalar Investitsiyalar yoki kapital qo’yilmalar – bu, hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo’yilgan kapitaldir. O’zining moliyaviy shakliga ko’ra, ular foyda olish maqsadida xo’jalik faoliyatiga qo’yilgan aktivlar hisoblansa, iqtisodiy mohiyatiga ko’ra investitsiyalar yangi korxonalar qurish, 27 uzoq muddat xizmat ko’rsatuvchi mashina va asbob-uskunalarni yakuniy sotib olishga hamda shu bilan bog’liq bo’lgan aylanma kapitalning o’zgarishiga ketgan xarajatlardir. Shuningdek investitsilar tarkibiga uy-joy qurilishiga ketgan xarajatlar ham kiritiladi. Investitsiyalarning turli guruhlash mumkin. Makroiqtisodiy tahlilda eng ko’p duch kelinadigan guruhlashda investitsiyalar investitsiyalash ob’ektiga ko’ra uch turga bo’linadi. 1. Ishlab chiqarish investitsiyalari; 2. Tovar-moddiy zahiralariga investitsiya; 3. Uy-joy qurilishiga investitsiya. Avtonom invstitsiya funktsiyasi quyidagi ko’rinishga ega: I = e - dR Bu yerda: I – avtonom investitsiya xarajatlari; e – foiz stavkasi 0 ga teng bo’lgandagi investitsiya xarajatlarining maksimal hajmi. U tashqi iqtisodiy omillar, resurs imkoniyatldari, yer, foydali qazilma boyliklari va boshqalar bilan belgilanadi; R – real foiz stavkasi; d – investitsiyalarning real foiz stavkasi dinamikasi o’zgarishga ta’sirchanligini miqdoriy belgilovchi empirik koeffitsient. 7.Keynsning makro muvozanat modeli. Классик иқтисодчилар фикрига кўра АD ≠ AS ҳолати рўй бермайди, умумий харажатлар миқдори етишмай қолган, яъни АD< AS ҳолати рўй 28 берган шароитда ҳам баҳо, иш ҳақи ва фоиз ставкаси каби дастаклар ишга тушади ва натижада харажатлар миқдорининг камайиши ишлаб чиқаришнинг реал ҳажми, бандлик ва реал даромадлар миқдорининг камайишига олиб келмайди. Klassik dixotomiya kontseptsiyasida – ikki parallel bozor, real va pul bozori alohida-alohida amal qiladi, ular o’rtasidagi muvozanat avtomatik barqarorlashtirgichlar orqali ta’minlab turadi deb hisoblanadi 1936 yili ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm iqtisodiyotiga yangi, ish bilan bandlik nazariyasini kiritadi. U o’zining «Pul, foiz va ish bilan bandlikning umumiy nazariyasi» asarida yangicha iqtisodiy muvozanat nazariyasini izohlab berdi. Keyns makroiqtisodiy muvozanatga to’liq bo’lmagan bandlik sharoitida ham erishish mumkinligini, to’la ish bilan bandlik qonuniy holat emasligini, balki tartibga solinmagan iqtisodiyotda tasodifiy ro’y berishigina mumkinligini isbotlab berdi. Shuningdek, bu nazariyada iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy ofat va shu kabi vaziyatlargagina bog’liq emasligini, balki u tinchlik yillarida ham ichki omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligi asoslagan. Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg’armalarga bevosita bog’liq. Narxlarning oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy omillar bilan birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi. Bunday nomutonosibliklar rejalashtirilgan investitsiyalar va jamg’armalarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli ro’y beradi. Klassiklar nazariyasi bo’yicha jamg’arma va investitsiyalar miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xo’jaliklari kamroq iste’mol qilib, ko’proq jamg’arishga harakat qilishadi. Uy 29 xo’jaliklarida jamg’armalarning ko’payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o’z vaqtida investitsiyaning o’sishini ta’minlaydi. Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki aholining ixtiyoridagi daromadi iste’mol va jamg’arish dinamikasini belgilab beradi. Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan holda Keyns o’zining makroiqtisodiy muvozant modelini ishlab chiqdi. Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo’lgan yo’qotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko’p hollarda jami talab nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning o’zgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir. “Haqiqiy investitsiyalar rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan investitsiyalar miqdorini o’z ichiga oladi. Rejalashtirilmagan investitsiyalarga tovar – moddiy zahiralariga (TMZ) investitsiyalardagi kutilmagan o’zgarishlar kiradi. Ushbu rejalashtirilmagan investitsiyalar tenglashtiruvchi mexanizm sifatida jamg’arma va investitsiyalar miqdorining o’zaro bir-biriga mos kelishiga olib keladi va makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi”. Rejalashtirilgan xarajatlarga uy xo’jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyoning mahsulot va xizmatlarni sotib olishga mo’ljallagan xarajatlari kiradi. Firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishdagi kutilmagan o’zgarishlar tovar moddiy zahirasiga rejalashtirilmagan investitsiyalar qilishga olib kelsa, haqiqiy xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlardan farq qiladi. Rejalashtirilgan xarajatlar funktsiyasi: E=C+I+G+Xp 30 Dekmak uning grafigi iste’mol funktsiyasi (C=a+b(Y-T) ) grafigiga nisbatan I+G+Xp miqdorda yuqoriga surilgan bo’ladi. Keltirilgan Xp -sof eksport bo’lib, uning funktsiyasi esa quyidagi ko’rinishga ega: Xp = g - m’Y Bu yerda: g – avtonom sof eksport; m’ - importga chegaralangan moyillik; Y – daromad. m’ = ΔM / ΔY; Bu yerda: ΔM - importga xarajatlarning o’zgarishi;ΔY - daromadlarning o’zgarishi. Кейнс хочи». Ишлаб чиқариш ҳажмининг мувозанат даражасига эришиш механизми Режалаштирилган харажатлар чизиғи ҳақиқий ва режалаштирилган харажатлар бир-бирига тенг бўлган (Y=Е) чизиқни қайсидир а нуқтада кесиб ўтади. Агарда, ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий ҳажми (Y1) унинг мувозанат даражаси(Y0)дан кўп бўлса, истеъмолчилар маҳсулотларни ишлаб чиқарувчилар таклиф қилганга нисбатан кам сотиб олади (АD даражаларини пасайтиришига олиб келади. Бу эса ЯИМ ҳажмини Y1 дан Y0 гача камайишигаолиб келади ва даромад ва режалаштирилган харажатлар тенглашади. Ўз навбатида ялпи талаб ва таклифнинг тенглашишига (АD = AS) эришилади. Аксинча, ҳақиқий ишлаб чиқариш (Y2) унинг мувозанат даражасидан (Y0) кам бўлган вазиятда эса, фирмалар истеъмолчилар талабига нисбатан кам ишлаб чиқараётганлигини (АD>AS) кўрамиз. 31 8.PUL Пул – иқтисодиёт субъектлари мулкининг бир тури бўлиб, мулкнинг бошқа турларидан икки хусусиятига кўра фарқ қилад: биринчидан , пул юқори ликвидлиликлар, яъни қисқа муддатда, сезиларсиз сарф - харажатлар билан бошқа буюмга айирбошланиш қобилиятига эга; иккинчидан баҳолар ўзгармас бўлган шароитда пул ёки ҳеч қандай даромад келтирмайди, ёки унинг даромадлилиги даражаси бошқа мулк турлариникидан анча кам. Одатда пулнинг 5 асосий функцияси мавжуд деб қаралади. Булар : 1.Тўлов воситаси 2. Алмашинув воситаси 3. Қиймат ўлчови воситаси 32 4. Жамғариш ( бойлик тўплаш) воситаси 5. Жаҳон пули воситаси Умумий эквивалентлилик, юқори ликвидлилик хусусиятлари пулни идеал тўлов воситасига айлантиради. Ҳозирги замон иқтисодиётида тўловлар уч йўл билан амалга оширилади: 1) нақд пул тўлови; 2) банкдаги ҳисобварақларда ёзув орқали, яъни нақд бўлмаган пул кўчириш орқали; 3) бир шахснинг иккинчи шахсга қарздорлилигини тасдиқловчи ҳужжатлар(векселлар,қарзмажбуриятлари) ёрдамида. Қиймат ўлчови сифатида пуллар товарлар баҳосини ифодалайди ва турли товарлар қийматини таққослаш имконини беради. Ўз товари учун олган пулини сотувчи доим ҳам бирданига ишлатвермайди. Шу сабабга кўра пуллар уларга ўтказилган қийматни сақлаб туришлари жуда муҳим. Агар пул айтилган хусусиятга эга бўлса, унда у бойлик тўплаш мақсадида жамғарилади. Пулнинг бу функциясини муқобил тарзда мулкнинг бошқа турлари - облигациялар, акциялар, кўчмас мулк ҳам бажариши мумкин. Ривожланган мамлакатларда пул массасини аниқлашда - М1; М2; М3; М4 деб белгиланадиган пул агрегатларидан фойдаланилади. Пул агрегатларининг таркиби ва миқдори турли мамлакатларда ўзаро фарқ қилиш мумкин. Қуйида умумлаштириб олинган пул агрегатлари таркибини келтирамиз: “М0- банк тизимидан ташқаридаги нақд пуллар ва тижорат банкларининг Марказий банкдаги резервлари; М1 = М0 + муддатсиз депозитлар, йўл чеклари ва бошқалар; 33 М2 =М1 +(миқдори ва муддати чекланган) муддатли депозитлар ва бошқалар ; М3 = М2+(миқдори ва муддати чекланмаган) муддатли депозитлар ва бошқалар” Пулнинг миқдорий назарияси пулга бўлган талабни алмашинув тенгламаси ёрдамида аниқлайди: M · V = P · Y Бу ерда: M – муомаладаги пул миқдори; V – пулнинг айланиш тезлиги; P – баҳолар даражаси (баҳо индекси); Y – реал ЯИМ. Пулнинг айланиш тезлиги, иқтисодиётда битимлар таркиби нисбатан барқарор бўлганлиги учун ҳам доимий катталик деб қабул қилинади. Аммо банк тизимига ҳисоб-китобларни тезлаштирувчи техник воситалар жорий қилиниши натижасида у ўзгариши мумкин. V доимий бўлган шароитда алмаштириш тенгламаси қуйидагича бўлади: M · V* = P · Y (Фишер тенгламаси), бундан: P · Y M= ----------- V* P · Y – номинал ЯИМ миқдорини билдиришини ва доимий миқдорлигини ҳисобга олсак, муомала учун зарур бўлган пул миқдори ишлаб чиқарилаётган товарлар ва хизматлар миқдори ва уларнинг баҳоси ўзгаришларига, бошқача айтганда, номинал ЯИМ ўзгаришига боғлиқ. Муомаладаги пул массасининг ўзгариши, классик назарияга кўра, Y 34 секин ўзгариши туфайли асосан баҳолар даражасига таъсир кўрсатади. Бу ҳолат “пулнинг нейтраллиги” номини олган. Монетаристлар қоидасига кўра ҳукумат пул массасининг ўсиш суръатини, реал ЯММнинг ўртача ўсиш суръати даражасида таъминлаб турсалар иқтисодиётда баҳолар даражаси барқарор бўлади. Фишер тенгламасидан ташқари бу тенгламанинг бошқа бир шакли Кембриж тенгламасидан ҳам кенг фойдаланилади: M=k*PY Бу ерда: k= 1/V – пулнинг айланиш тезлигига тескари миқдор. k - коэффициентни номинал пул миқдори (М)нинг даромадлар (P·Y)даги улушини кўрсатади. Кембриж тенгламаси турли даражада даромадли бўлган турлича молиявий активлар мавжудлигини ва даромадни уларнинг қайси бири кўринишида сақлашни танлаш имконияти мавжудлигини кўзда тутади. Пулга реал талаб қуйидаги кўринишда ҳисобланади: (M/P) D = kY Бу ерда: М/Р – “реал пул қолдиғи”, “пул маблағларининг реал заҳираси” деб номланади. Пулга талабнинг Кейнс назарияси, ликвидлиликнинг афзаллиги назарияси, пулни нақд кўринишда сақлашга кишиларни ундовчи уч сабабни ажратиб кўрсатади: 1. трансакцион сабаб (жорий битимлар учун нақд пулга талаб); 2. эҳтиёткорлик сабабли (кўзда тутилмаган ҳолатлар учун маълум миқдорда нақд пулларни сақлаш); 3. спекулятив сабаб (фойда олиш мақсадида қимматли қоғозлар сотиб олиш учун пулга талаб). 35 Пул ликвидлилик хусусиятига эга бўлганлиги учун ҳам аҳоли уни сақлашни афзал билади. Ликвидлиликнинг афзаллиги назарияси кўрсатадики пулга бўлган талаб миқдори фоиз ставкасига боғлиқ. Фоиз ставкаси нақд пул воситаларини қўлда ушлаб туришнинг муқобил харажатлари миқдорини, яъни, сиз фоиз олиб келмайдиган нақд пулларни қўлда ушлаб турган шароитда йўқотадиган пул миқдорини билдиради. Pul taklifi (Ms) o’z ichiga bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar (C) va zarur bo’lganda (D) iqtisodiy agentlar bitimlar uchun ishlatishi mumkin bo’lgan depozitlarni oladi:Ms = C+D. Pul taklifining umumlashma modeli Markaziy bankning pul taklifidagi roli hamda pulning bir qismini depozitlardan naqd pullarga oqib o’tishni hisobga olgan holda yoziladi. Bu model bir qator yangi o’zgaruvchilarni o’z ichiga oladi.Bular: - pul bazasi (rezerv pullar, yuqori quvvatli pullar) – bank tizimidan tashqaridagi naqd pullar va tijorat banklari Markaziy bankda saqlaydigan depozitlar summasi; - deponentlash koeffitsienti - Cr = C/ D Markaziy bank pul taklifini avvalambor, pul bazasiga ta’sir etish yo’li bilan tartibga soladi. Mamlakatda pul miqdori ko’payadi, agar: -pul bazasi o’ssa; - majburiy zahiralash normasi pasaytirilsa; - tijorat banklarining ortiqcha rezervlari kamaysa; -naqd pullarningn depozitlar umumiy summasiga nisbati pasaysa. 36 Pul bozori modeli pulga talab va taklifni birlashtiradi. Dastlab, soddalik uchun pul taklifi Markaziy Bank tomonidan nazorat qilinadi va (M/P)s darajasida qayd qilingan deb olamiz. Agarda M -pul taklifini, P-narxlar darajasini bildirsa, M*/P* pul vositalarining real zahirasi miqdorini ko’rsatadi. (M/P) s = M*/P* Bu erda: M - pul taklifi darajasini bildiradi; P – baholar darajasi (ushbu modelda ekzogen o’zgaruvchi) ni ko’rsatadi. 9.DAVLAT BYUDJETI SOLIQLAR Davlat byudjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga xarajatlar, markazlashgang investitsiyalarni moliyalashtirish, ijtimoiy himoya, ijtimoiy soha, davlat boshqaruv va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud. Davlat byudjet xarajatlarini (davlat xarajatlari va transfert to’lovlari) ko’paytirish yoki qisqartirish orqali mamlakat iqtisodiyotiga aralashadi. Davlat tomonidan ko’rsatiladigan moliyaviy yordamlar dotatsiya, subventsiya va subsidiya shakllarida olib boriladi. Subventsiya – davlat byudjetidanmuxim xo’jalikva ijtimoiy-madaniy tadbirlarni amalga oshirish uchun xokimiyat organlariga ajratilgan pul mablag’i. Subsidiya (subsidy) – davlat byudjeti hisobidan korxonalar, tashkilotlar va xorijiy davlatlarga beriladigan mablag’. Subsidiya bozor iqtisodiyotini tartibga solish vositasi hisoblanadi. 37 Dotatsiya – davlat byudjetidan qaytarib bermaslik sharti bilan mablag’ajratish: iqtisodiyotga byudjet orqali ta’sir etish vositalaridan biri. Soliqlar majburiy to’lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu munosabatlar soliq to’lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat o’rtasida yuzaga keladi. Soliqlar iqtisodiy kategoriya bo’lganligidan to’lovchilar va byudjet o’rtasida daromadlar taksimlanayotganda tomonlarning iqtisodiy manfaatini, albatta, e’tiborga olish zarur. Soliq to’lovchilar daromadini davlat istaganicha ololmaydi, soliqlarni byudjetga olishning ma’lum chegarasi mavjud. Bu xaqda ko’plab yirik iqtisodchilar va davlat arboblari o’z asarlarida ko’rsatib o’tgan. Uni davlat, shu bilan birga soliq to’lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyatini hisobga olib soliq belgilanadi. Ikkinchi tomondan, soliqlardan makroiqtisodiyotni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini yaratish va boshqa umumdavlat maksadalari uchun etarli molyaviy resurslar tuplash uchun foydalaniladi. Soliqlarning mohiyati soliq to’lovchilar bilan davlat o’rtasidagi doimiy, uzoq muddatli munosabatlarda o’z ifodasini topadi. Aniqroq aytsak, bu erda iqtisodiy munosabat, ya’ni pul munosabati mavjuddir. Солиқ имтиёзи – солиқ тўловчиларнинг айрим тоифаларига қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда солиқ тўлашдан тўлиқ, қисман ва вақтинча озод қилиш шакли. Преференция – иқтисодиётни мақсадга мувофиқ ривожлантириш ва тартибга солишда айрим соҳа ва тармоқлар, корхона ва ишлаб чиқариш турларига нисбатан берилувчи имтиёз, афзаллик ва устуворликлар. Davlat byudjеti darоmadlarining tarkibida sоliqlar ulushining o’zgarishini quyidagi hоlatlarda qarab chiqishimiz mumkin: 38 1. Bеvоsita sоliqlar ulushining o’sishi. Qo’shimcha fоyda sоlig’i bo’yicha tushumlar оrtdi (sоliqqa tоrtiladigan mahsulоtlar nоmеnklaturasining kеngayishi hisоbiga). Xususan, qo’shimcha fоyda sоlig’iga tоrtiladigan mahsulоtlar ro’yxatiga tsеmеnt, tabiiy gaz va pоlietilеn granulalar kiritildi; yagоna sоliq to’lоvi (turli ulgurji savdо tashkilоtlari uchun stavkalar o’rniga 5% miqdоrdagi yagоna stavka o’rnatilishi hisоbiga) bo’yicha tushumlar; jismоniy shaxslar darоmad sоlig’i bo’yicha (ish haqi o’sishi hisоbiga) tushumlar оrtdi. 2. Bilvоsita sоliqlar ulushining оshishi. Bu hоlat asоsan, Davlat byudjеti darоmadlari tarkibida bеvоsita sоliqlar ulushining salmоqli o’sishi (ijtimоiy infrastrukturani rivоjlantirish sоlig’ini ham qo’shib hisоblaganda) bilan asоslanadi. 3. YaIM hajmiga nisbatan rеsurs to’lоvlari hamda mulk sоlig’i tushumlari ulushining o’sishi, asоsan еr оsti bоyliklaridan fоydalanganlik uchun to’langan sоliq tushumlarining o’sishi bilan bоg’liq bo’ldi. 4. Оbоdоnlashtirish hamda ijtimоiy infrastrukturani rivоjlantirish sоlig’i bo’yicha tushumlar ulushining o’sish tеndеntsiyasining saqlanishi. Sоliq maьmurchiligini yaxshilash hamda to’lоv intizоmini mustahkamlash, shuningdеk, mahalliy hоkimiyat idоralarining mazkur manbadan to’liq tushum kеlishidan katta manfaatdоrligi uning ulushining оshishiga turtki bo’ldi. 10. BANK TIZIMI. PUL-KREDIT SIYOSATI «Bank» tushunchasi qadimiy fransuzcha bang va banca so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, «sarrof kursisi, do’koni» degan ma’noni anglatadi. Bunday tushuncha tarixchilarning taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat ko’rsatgan bankirlar haqidagi ma’lumotlarida ham mavjud. 39 Bank - tijorat tashkiloti bo’lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir. Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor - yurak, pul bilan bo’ladigan hisob- kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul to’lovlari (transfertlar) banklar orqali o’tadi. Banklar quyidagi ishlarni amalga oshiradi: - pul va qimmatli buyumlarni omonatga olib, saqlab beradi; - pul bilan bo’ladigan hisob-kitob opretsiyalarini, xususan, pul to’lash ishlarini bajaradi; - chet el valyutasini sotadi va sotib oladi; - o’z qo’lidagi pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti bilan unga (muhtojlarga) qarz(ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan shug’ullanadi; - o’z puliga aktsiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi; - biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo. Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. Asosiy vazifalari: Monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish; O’zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish va ta’minlash; Banklar, kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, kredituyushmalari, garovxonalarni nazorat qilish, qimmatbaho qog’ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash; 40 O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta rezervlarini, shu jumladan kelishuv bo’yicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish; Davlat byudjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iboratdir” Kredit muassasalarining bo’ysinishiga qarab bank qonunchiligi hamda kredit tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy tuzilishiga muvofiq tarzda bank tizimini ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli turga ajratish mumkin. Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda mijozlarga kredit - hisob xizmati ko’rsatishda bir xil vazifalarni bajaradi. Ikki bosqichli tizimida banklar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar bo’yiga (vertikal) va eniga (gorizontal) yo’nalishlarida tuzilishiga asoslanadi. Vertikal – rahbarlik qiluvchi, boshqaruvchi markaz hisoblangan Markaziy bank bilan quyi bo’g’inlar – tijorat va ixtisoslashgan banklar o’rtasidagi bo’ysunish munosabatlari, gorizontal-turli quyi bo’g’inlar o’rtasidagi teng huquqli sheriklik munosabatlari tushuniladi. Pul-kredit siyosati deganda, to’liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini o’zgartirishga qaratilgan chora- tadbirlar tushuniladi. Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi. Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tadbiq etadi. Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari: 41 iqtisodiy o’sish, to’liq bandlikni, baholarning hamda to’lov balansining barqarorligini ta’minlashdan iborat Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib ko’rsatiladi: 1. Hisob stavkasi; 2. Majburiy zahiralar normasi; 3. Ochiq bozordagi operatsiyalar. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko’zda tutilmagan zarurat tug’ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo’lgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo’shimcha zahiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O’z navbatida, bu tijorat banklarining zahiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko’paytiradi. Majburiy zahiralar – bu, kredit maqsadlari uchun ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Zahira normasi ikki asosiy funktsiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda ushlab turishga majbur bo’lgan zahiralarning eng quyi normasini o’rnatadi va shu vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta’sir etadi. Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat obligatsiyalarini (qimmatli qog’ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va ularga sotish bo’yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki aholidan bu qimmatli qog’ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zahiralarini sotib olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko’paytiradi. Bu zahiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo’lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ko’payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga 42 obligitsiyalarni sotish bilan zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Keynschilar pul taklifining YaMIga ta’sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi deb hisoblashadi: 1.pul taklifining o’zgarishi foiz stavkasining o’zgarishiga olib keladi; 2.foiz stavkasining o’zgarishi o’z navbatida, investitsiyalarga bo’lgan talabning o’zgartiradi; 3.investitsiyalarga talab o’zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o’zgarishiga olib keladi; 4.yalpi talabning o’zgarishi ishlab chiqarish hajmiga (YaIMga) ta’sir etadi. Monetaristlar esa pul miqdorining o’zgarishi bilan YaMM o’zgarishi o’rtasida yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining o’zgarishi bevosita YaMM o’zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi bilan izohlaydilar. Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar. Markaziy Bank bir vaqtning o’zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini o’zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o’sgan holatlarda maqsad foiz stavkasining barqarorligini ta’minlash bo’lsa Markaziy Bank pul taklifini oshirishga majbur bo’ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining ko’payib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qo’llash foiz stavkasining ko’tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul kredit siyosati deb yuritiladi 43 44 Yüklə 273,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|