Milliy ideologiya

 

38 

kele  almaytug`in  «Ariana  Vedja»  keyin  adamlar  ha`m  sharwa  padalari  ko`p  Sogda  (Sug`d)  «Qudiretli 

ha`m muhaddes» Mouru (Marv) ba`lent ko`terilgen bayraqlari ma`mleketi» Baxti (Baktriya) aytilg`an. 

   Belgili ilimpaz L.A.Lelekovtin` «Avesto i zarostrizm osnovnoe ponyatiya i problemi» (Moskva 1990j) 

degen  kitabinda  Axura-  Mazdanin`  Spitame-  Zarashturag`a  aytqan  so`zlerinde  «Men  jerdegi  en`  jaqsi 

orinda  Ariana  Vedjani  Sogdani,  u`shinshi  en`  jaqsi  orin  qu`diretli  ha`m  durisli  Mervdi,  to`rtinshi  en` 

jaqsi  orin  Merv  penen  Baxdi  arasinda  jaylasqan  Nisanudi,  ayriqsha  en`  jaqsi  jer  ha`m  el,  ko`lleri  bay 

Urvani, do`rettim» dep ko`rsetedi. 

   Bul  so`zlerdin`  ishindegi  ko`li  bay    el  ha`m  en`  jaqsi  jer  dep  atalg`an  Urva.  Bizin`  Aral  ten`izinin` 

boylarindag`i  Urgani  bildirse  kerek.  Sebebi  ol  so`zdin`  tu`sinigin  hesh  bir  da`reklerden  ha`m  bizin` 

ekspeditsiyaliq  izertlewmizden  taba  almadiq.  Ol  bizin`  ata  babalarimizdan  qalg`an  o`li  so`z  bolip  ol 

Avesto so`zinen qalip elege deyin jasap turg`an tu`sinikti an`latatug`in siyaqli. 

   «Avestoda» Zardusht tuwilg`an ha`m o`z isin baslag`an jurt haqqinda berilgen mag`liwmatta «Sonday 

ma`mleketti  ko`p  sanli  lashkerlerdi  batir  sarkardarlar  baskaradilar,  ba`lent  tawlari  bar,  jaylaw  ha`m 

suwlari menen go`zzal, sharwashiliq ushin barsha jag`daylar jaqsi, suwg`a mol ko`lleri bar, ken` jag`isli 

ha`m keme jurer da`r`yalari bar» dep ko`rsetilgen  «ken` jag`isli keme ju`rer da`r`yalar» bul Amu ha`m 

Sirda`r`ya bolip Avestoda ko`rsetilgen eller, bul eki da`r`ya boylarinda jaylasqanlig`in  bayqaymiz. 

   Usig`an  baylanisli  biz  Zardushttin`  watani,  zardushliktin`  ertedegi  birinshi  ma`kani  Avestonin`  kelip 

shiqqan orni dep Xorezm, Sogdiana jerlerin aytamiz. 

  Lekin tariyxtan sol na`rse ma`lim ilgeridegi shet el basqinshilari, aytayiq bizin` eramizdan buring`i IV 

a`sirdegi  Iskender  Zulqarnayin,  VIII  a`sirde  arablar,  XIII-a`sirde  Shing`is  xan  basqinshilari,  XIX 

a`sirdin`  ekinshi  yariminan  baslap  oris  kolonizatorlari  Orta  Aziyag`a  basqinshiliq  atlanislarin 

sho`lkemlestirip xalqimizdin` o`z tariyxinan, bay ma`deniyatinan mahrum qiliwg`a ha`reket etti. 

  Ko`plegen  belgili  kitaplar,  a`debiyatlar  otqa  jandirildi,  abat  ha`m  go`zzal  shaharlar  oyran  qilindi, 

belgili  alim  ha`m  ulamalar  jazalandi  o`ltirildi.  Solay  etip  xaliqtin`  sanasina  o`zinin`  kolonizatorliq 

ideologiyasin  sindirmekshi  boldi.  O`tkendegi  shoralar  da`wirinde  zardushtlikti  bizlerge  «ertedegi 

irannin`  dualistlik  dini  onin`  payda  boliwin  apsanaviy  payg`ambar  zaratustge  tan`ip  qoyilg`an 

(filosofskiy slovar` M., 1975j. 137bet)» dep u`yretti. 

  Ha`zirgi  qolda  bar  mag`liwmatlarg`a  qarag`anda  Zardusht  bizin`  eramizdan  burin  579jil  ertedegi 

Xorezmnin`  sharwa  shan`arag`inda  tuwilg`an.  Abu  Rayxan  Beruniydin`  ko`rsetiwinshe  ol  jetpis  jil, 

geypara  mag`liwmatlarg`a  qarag`anda  jetpis  jeti  jil  o`mir  su`rgen.  Zardusht  yaki  zarashtushtra  onin` 

laqabi  bolip  ol  «sari  tu`ye  iyesi»,  «g`arri  tu`ye  iyesi»  ma`nisti  an`latqan.(«Avesto»  Dushanba  «Adib» 

1990j 3bet). 

    Beruniy,  Zardushttin`  haslinda  ismi  Vartush  atasinin`  ismi  Safid  Tumon  dep  xabar  beredi.  Ayirim 

da`reklerge qarag`anda onin` atasi Parushasp (Safid Tumon) Xorezmnin` Spitama qa`wminen bolip o`z 

da`wirinin`  sawatli  kisilerinen  bolg`an.  Ol  ruwhaniylik  waziypasi  menen  shug`illang`an.  Anasi  belgili 

shan`araqtin`  jetilisip  shiqqan  Dugdava  degen  hayal  bolg`an.  Zardusht  jaslayinan-aq  talantli  bala  bolip 

tariyx,  a`debiyat,  ta`biyattaniw,  hikmatashunoslik  ilimlerdi  u`yrengen.  Sol  a`tirapta  jasaytug`in 

qa`wimlerdin` ellerdin` turmisi menen u`rip-a`detleri menen qiziqqan. Beruniydin` ko`rsetiwlerinshe ol 

o`z  da`wirinin`  jetik  ulamalarinin`  ta`limin  alg`an.  Ol  sonin`  menen  birge  falsafiy  pikirli  shayirda 

bolg`an.  Zardushtin`  shan`arag`inda  qatini-  Xavavina  ha`m  u`sh  uli  Isavatra,  Urvataynara,  Xvarechitra 

ha`m u`sh qizi bolg`an. 

  Zardusht  Xorezm  a`m  Turan  u`lkelerinde  u`lken  siyasiy  o`zgerisler  ha`m  waqiyalar  bolip  atirg`an 

da`wirde jasaydi. Sol da`wirde bul a`tiraplarda a`iyemgi obshinaliq ja`miyet kriziske ushirap ja`miyette 

klassqa bo`liniw da`wiri baslanip ma`mleketshiliktin` tiykarlari ko`rine baslag`an edi. Sol da`wirde bul 

---

 

39 

za`minde jasap atirg`an qa`wimler, uriwlar bir aymaqliq - siyasiy oray a`tirapinda birlesip, o`z-ara ishki 

o`kpeginelerdi  joq  qiliwg`a  umtiladi.  Sol  tiykardan  xaliqlardi  uliwma  maqset  birlik  jolinda  bir  orayg`a 

birlestirip, olardi awizbirshilikke, qa`dirdanliqqa shaqiriwshi, aldag`i rawajg`a baslaushi ideologiyanin` 

za`ru`rligi  tuwiladi.  Sebebi  ha`r  bir  qa`wim,  ruw  da`rejesindegi  ideyalar,  tu`sinikler,  ruw  dinleri  jan`a 

da`wir, jan`a maqset talabina juwap bere almaydi. Kerisinshe olar ja`miyet rawajina tosqinliq jasaydi. 

  Buni  jaqsi  tu`singen  Zardusht  jan`a  zaman  talabina  juwap  beretug`in  jan`a  ideyanin`  yag`niy  diniy 

talimattin` initsiatori boldi. Onin` jaratqan taliymati onin` ismi menen atalip zardushtiylik- atashparasliq 

dini  ati  menen  dun`yag`a  keldi.  Ol  tiykari  jeke  qudaliq  ideyasi  edi.  Zardusht  o`z  da`wirinde  u`stemlik 

etip turg`an ko`p qudayliqqa  (politeizm) tabiniwdi kritikalaydi. Ol itimal 40 jaslarinan baslap o`zinin` 

talimatin nar tu`yege minip shaxar- qishlaqlardi aralap ju`rip tarata baslaydi. Ol adamlar arasinda pu`tkil 

a`lemdi, pu`tkil jariqliq ha`m tirishilikti jaratqan, adamlarg`a qayirliliqti tartiw etken birden bir bas quda 

xa`mme  uaqit  tiri  ha`m  qudiretli  Axura-Mazdag`a  tabiniwdi  propogandalaydi.  O`zin`  bas  kuda  Axura-

Mazdanin` tag`liymatin jerkeriwshi payg`ambar sipatinda tanitadi. Bul haqqinda  «Avesto» da minaday 

rauayat  bar.  Bir  kun  Zardusht  o`z  ta`repdarlari  bolg`an  koxinler  menen  muqaddes  ishimlik  xauma 

tayarlawg`a  kirisip,  da`r`yadan  suw  alip  kiyatirg`an  waqitta  onin`  na`zeri  aldinda  birden  payda  bolip 

parlap turg`an perishte - Voxumanag`a tusken. Ol Zardushti qayirliliq  qudasi Axura-Mazda aldina alip 

barg`an. Axura-Mazda aspanda Voxumanag`a qusag`an, ma`n`gi jasap  -  gu`lleniwshi ma`n`gi tiri jeti  

perishtelerdin`  ortasinda  otirg`an  eken.  Ol  Zardushtqa  qarap  o`zin  pu`tkil  a`lemdi    jaratqan  quday 

ekenligin  aytiw  menen  sol  ilahiy  haqiyqatti  adamlarg`a  jetkiziw  ushin  oni  shaqirg`anlig`in  eskertken. 

Sol  waqittan  baslap  Zardusht  Axura-Mazda  dininin`  payg`ambarina  aylang`an.  Onin`  tagliymatin 

taratqan.  Onin`  miynetkesh  xaliq,  sharualar  ha`m  o`nermentler  manpaatin  qorg`aytug`inlig`ina  a`dewir 

diqqat awdarip qalin` xaliq massasin o`zine tartiwg`a talping`an. 

  Zardusht  o`zinin`  shayirlig`i  menen  Axura-Mazda  tagliymatinin`  qosiq  qilip  aytiwg`a  mo`ljellengen 

bayazlar  tu`rinde  taratilip,  bul  tag`liymat  Zardusht  jaratqan  muqaddes  «Avesto»  kitabinda  orin  alg`an. 

Bul  taliymatta  qayirliliqti  uliwmainsaniy  qadriyat  retinde  xaqiyqat  ha`m  adalat,  watanparwarliq  ha`m 

insanparvarliq siyaqli ulli ideyalar sa`wlelengen. 

   Zardushtliktin`  bul  axidalarinin`  jan`a  zamang`a,  jan`a  jag`dayg`a  say  keliwine  baylanisli  adamlar 

arasinda  diqqatqa  ilayiq  bolip  el    arasinda  tez  tarqala  baslag`an.  Xorezm  ha`m  Turan  aymaqlarinda, 

Xorasan ha`m Iranda onin` ta`repdarlari ko`beyip bara bergen. 

   «Avesto»nin` «Yasht» bo`liminde bayan etilgenindey Zardushttin` watanlaslari  og`an inanbag`an. 

   Zardushttin` o`z elinde tin`lanbag`anlig`in o`zinin` «Goh» larinda bilay dep bayanlaydi. 

   «Basimdi alip qayda ketay, 

   Qaydan tabarman panah, 

   O`z qa`wmimde ta`n almaslar, 

   Quwdalar uriwlaslar.., 

   «O`z  elinde payg`ambar bolmaydi»  degendey  onin` tag`liymatin o`z uriwlari qabil  etpegennen  keyin 

Zardusht watanin tark etip qon`si ma`mleketke ketken. Ol jerdin` patshasi shax Vishtaptin` qayirlilig`ina 

erisken, ol el Zardusht taxliymatin qabil etken. 

   Iran  hu`kimdari  Kavkiy  Vishtaptin`  Zardushlikti  qabil  etiwindegi  minaday  bir  hikayani  Beruniy 

o`zinin`  «Ertedegi  xaliqlardan  qalg`an  estelikleri»  degen  kitabinda  bilay  jazadi  «Zardusht  majusiylar 

«Abisto»(«Avesto»)»  dep ataytug`in kitap penen juzege keldi. Zardusht bul kitapti Vishtasptin` aldina 

qoydi. Bul jerde ma`mleket ullilari keldi, ko`p xaliqta jiynalip qalg`an edi. Patsha Zardushtqa qarap eger 

sen  payg`ambar  bolsan`  qaynap  turg`an  mistin`  issilig`inan  saqlanip  qal  depti.  Sonda  Zardusht 

«Ta`n`rim,  eger  bul  men  menen  usi  patshag`a  jiberilgen  kitabin`  bolsa  mistin`  zararin  menen  qaytar» 

---