Milliy ideologiya

 

40 

dep  tabinipti.  Keyin  ol  eritilgen  misti  u`stine  quiywg`a  irzashiliq  beredi.  Misti  onin`    ko`kregine  ha`m 

qarnina quiyp  jibergen ediler mis u`stinen ag`a basladi ha`m maydalanip ha`r bir ju`nine jumalaq bolip 

tag`ildi. Bul sharlar majusiyler hu`kimranlig`i da`wirinde olardin` g`aziynesinde saqlanatug`inin esittim. 

Vishtasp Zardushtrag`a raziliq bildiredi. 

   Sonnan keyin Zardushtin` el arasinda abiroyi kun sayin o`se baslaydi. Shax Vishtasp pa`rmani menen 

Zardushttin`  1200  baptan  ibarat  pandnamasi  «Avesto»nin`  ertedegi  bo`legi  «Gotti»  jazip  patshanin` 

g`aziynesine tapsiradi. 

   Bul  din  ushin  qon`si  ma`mleketler  menen  uris  baslap  Vishtaspa  jen`iske  erisedi.  Sonnan  keyin  bul 

tag`liymat xaliqlar arasinda ken` tarqala baslag`an. 

   Biraq  bul  eskilik  ta`repdarlari  ruxaniylerge  maqul  tu`spegen.  Olar  turli  jollar  menen  qarsiliq  qilg`an 

Zardusht  olardan  qasha  bergen    Xorezmnen  Sogdianag`a,  son`  Baktriyag`a  ketken.  Ol  jerlerde 

tag`liymatin taratqan. Keyin Xorasang`a ha`m Shig`is Irang`a o`tip ol jerde uzaq jasap qalg`an. Zardusht 

bizin`  eramizdan  burin  572  jilinda  77  jasinda  ibadat  waqtinda  ruwxaniy  Btaratvaxsh  ta`repinen 

o`ltirilgen.  Biraq  dushpanlar  Zardusht  taratqan  tag`liymatti  toqtatip  qala  almag`an.  Zardushtlik  tezde 

pu`tkil  Orta  Aziyag`a,  Afganistan,  Iran,  Azerbayjan,  Qubla  Xindistang`a  ha`m  kishi  Aziyag`a  jayildi 

ha`m  ma`mlekettin`  dini  muxamina  iye  boldi.  Zardusht  ta`repinen  jaratilg`an,  keyin  onin`  shakirtleri 

ta`repinen rawajlandirg`an Zardushtlik dininin` tiykari axidalari muqaddes  «Avesto» kitabinda o`zinin` 

ma`nisin tapti 

2) Avestonin` jaratliwi ha`m taraliwi 

   «Avesto  o`mirge  jol  ko`rsetkish»  dep  atalg`an  miyras,  bunnan  derlik  ush  min`  jil  burin  bizin` 

u`lkemizde  payda  bolg`an  ulli  ma`deniyat,  joqari  ruwxiyliq  tiykarinda  dun`yada  birinshi  ret  jaqsiliq 

ha`m  jamanliqti,  miyrimlilik  penen  jawizliqtin`,  bilimlik  penen  nadanliqtin`  adamzat    rawajinda 

a`hmiyetin  ko`rsetip  bergen  sharafatli  kitap.  Bul  insaniyatti  aqillandirg`an  miyrastag`i  ag`artiwshiliq 

ha`m  turmisliq  tu`sinikler,  ko`z-qaraslar,  du`n`yag`a  «Ilim  nurinin`  Shig`istan  taralg`anlig`in»  sonin` 

na`tiyjesinde  bul  kitap  Shig`is  biliminin`  tiykarg`i  g`ana  emes,  al  batistag`i  ha`r  qiyli  ilimlerinin` 

rawajlaniwina ja`rdem etken. 

   Bizin`  ata-babalarimizdin`  danalig`inan,  aqil-uqibinan,  a`sirlik  ta`jriybesinen  do`rep,  on  eki  min` 

baspaq  terisine  (oni  qalay  o`nlegen)  altin  siya  menen  jazilg`an  bul  otiz  eki  kitap  olardin`  a`dep-

ikramlilig`inin`  joqari  da`rejesi,  ruwxiy  ku`shinin`  bekkemligine  ko`rstkishi.  Olar  ulli  ma`mlekettin` 

ideyaliq  bayrag`i  waziypasin  atqarg`an.  A`lbette  bul  tariyxiy  miyras,  altin  g`a`ziyne,  ju`da`  uzaq 

jollardan, qiyin sinawlardan, awir qisiwmetlerden o`tip bizin` ku`nlerimizge jetip, o`zligimizge qaytqan. 

I.A.Karimovtin` ko`rsntkenindey bizin` elimizge «kim qilish penen kirip kelse, sol birinshi ret usi ten`i 

tayin kitapti joq etiwge uring`an.  Solay etip xaliqti onin` tariyxinan ha`m yadinan ayirg`isi, onin` erk-

iqrarin basip taslag`isi kelgen. 

   Na`tiyjede  zorliq,  zaman  qiyametleri,  xaliqlardin`  natinishlig`i  uzliksiz  jawgershilikleri,  xaliq  bilgen 

ha`m  do`retken  «Avesto»  kitabinin`  tilin  «o`li»  tillerdin`  qatarina  aylandirg`an.  Keshegi  ken`es 

da`wirinde  de  bizler  zardushtiylik  dininin`  ha`m  onin`  muqaddes  kitabinin`  bizge  qatnasi  joq  a`piwayi 

bir  otqa  tabiniw  ekenligin  tu`siniw  menen  sheklengen  edik.  Ol  waqitta  «Avesto»  siyaqli  muqaddes 

kitabinin`  du`n`yaju`zlik  a`hmiyeti  haqqinda,  bizin`  xaliqlarimizdin`  bul  kitaptin`  payda  boliwindag`i 

qatnasi ha`m onnan ta`lim-ta`rbiya alg`anlig`i haqqinda oylawg`ada bolmas edi. 

   «a`rezsizlik  na`tiyjesinde  bul  muxaddes  kitaptin`  o`zimizge  qaytip  onin`  Xorezmde  2700  jillig`inin` 

pu`tkil  du`n`ya  ju`zinin`  ja`miyetshiliginin`  belgilewi,  bugingi  ku`nn  onin`  insaniyattin  ruwxiy  - 

ma`deniy  turmisinin`  ajiralmas  bo`legi  ha`m  ta`rbiyanin`  quralina  aylang`anlig`i  oni  do`retiwshilerdin` 

a`wladlari bolg`an bizlerdi de so`zsiz shadlandiradi. 

---

 

41 

   I.A. Karimovtin`  «Bul dun`yada insanlar jasaydi eken, onda olar o`zlerinin` a`iyemgi ata-babalarinin` 

ta`g`diri menen, olardin` turmis qa`lbi ha`m dasturi menen, olardin` sezimleri ha`m bastan keshirgenleri 

menen  barxama  qiziqsinatug`in  boladi,  olar  xaqqinda  barinsha  ko`p  biliwge  umtiladi  «    degen  danaliq 

so`zin basshiliqqa alip «Avesto» kitabinin` «ten`i tayi joq ayriqsha baxag`a iye mag`liwmatlar do`regi» 

ekenligin este tutip ondag`i bizin` xalqimizg`a tiyisli ma`selelerge nazer audarip, onin` sawlatina basqa 

Orayliq  Aziya  xaliqlari  menen  bir  qatarda  bizlerdin`de  sherik  ekenligimiz  xaqqinda  oy-pikirdin` 

a`xmiyeti ulli. 

   «Avesto» so`zi gimn, nizam- qag`iydalar toplami manisin an`latadi. 

Avestonin`  kitap  xalina  keltiriw  ma`selesinde  alimlar  arasinda  ha`r  qiyli  pikirler  bar.  Solardin`  biri 

Zardusht  o`z  taliymatin  jariyalag`an  waqitta  o`z  oy-pikirin  jazip  qaldiriw  xaqqinda  oylamag`an  deydi. 

Sebebi  buring`i  din  xizmetkerleri  barliq  esitken  gaplerdi  za`ru`r  waqitlarda  yadtan  aytiw  uqibina  iye 

bolg`an.  Sebebi  ruwxaniyler  jaziwdi  tapqan  Axriman  ol  oni  adamlar  arasinda  na`kasliq  ruwxin  sebiw 

ushin  paydalang`an  dep  tu`singen.  Zardushtra  da  da`slep  sonday  pikirdegi  din  arbabi  bolg`an  degen 

pikirlerdi beredi. 

   Bunnan basqa «Avesto» jazba shig`arma retinde bizin` eramizdan bir a`sir burin payda bolg`an degen 

tastiyiqlawlarda ushirasadi. 

   Lekin geypara da`reklerge qarag`anda onin` da`slepki kitap turine keltiriliwi Zardushtin` tiri waqtinda, 

onin` aralasiwi menen iske asa baslag`an dep ko`rsetiledi. Zardusht ta`repinen onin` jasliq da`uirinde -aq 

«Tuwiliw  kitabi»  nin`  pitkenligi,  ol  ta`repinen  «Abisto»  («Avesto»)  dep  atalg`an  kitapti  «Bishtasptin 

aldina  qoyg`anlig`i»  ha`mde  «Padsha  doro  inb-Doro  xaziynesinde  Avestonin`  on  eki  min`  karamal 

terisine  jazilg`an»  qol  jazba  nusqasi  saqlang`anlig`i  xaqqinda  Beruniy  keltirgen  mag`liwmatlar, 

bulardin`  bir  jilda  jazilmag`anlig`in  ko`rsetedi.  Solay  etip  «Avesto»nin`  Axmoniylerge  deyin  kitap 

tu`rine keltirilgenligin da`lilleydi. 

   Abu  Rayxan  Beruniy  (973-1048)  din`  minaday  so`zleri  itibarli  «Padsha  Doro  ibn  Doronin` 

xazinasinda  «Abisto»  («Avesto»)nin`  on  eki  min`  terisine  altin  menen  jazilg`an  nusqasi»  bar  edi. 

Iskender  eteshxanalardi  wayran  qilip,  olarda  xizmet  etiwshilerdi  o`ltirgen  waqitta  oni  jandirip  jiberdi. 

Sonin` ushin sol waqitlardan beri  «Avesto»nin`  besten ushi (yag`niy on  segiz kitabi) otqa jag`ilip ketti 

«Avesto» otiz eki kitap edi. Ma`jusiyler qolinda shama menen on eki kitap qaldi. 

   Demek  Iran  axmoniylerinde  deyin  «Avesto»  32kitap  tu`rinde  bolg`an.  Makedoniyali  Iskander  bizin` 

eramizdan  burin  334-329  jillari  Irandi  jen`ip  alg`annan  keyin  «Avesto»nin`  birneshshe  nusqasin 

Makedoniyadag`i  ustazi  Aristotel`ge  siyliq  retinde  jo`netken.  Jandirilg`annan  qalg`an  «Avesto»nin` 

meditsina,  astranomiya,  falsafa  ha`m  a`debiyatqa  tiyisli  bo`limleri  Iskender  Zulxarnayn  grek  tiline 

tarjima qildirg`an. 

   Avestonin`  Iskender  Zulxarnaynnin`  ta`repi  menen  Gretsiyag`a  alip  ketilgeni,  za`ru`r  jerlerin 

audarmalap, qalg`anin jag`ip jibergeni, on eki min` karamal terisindegi altin tekst xaqqinda (Tebariyda 

12000  pergamenti)  keyingi  da`wirlerde  jaratilg`an  zardushtiylik  a`debiyatinda  («Bundaxishin», 

«Shaxrixon  Eron»,  «Tansar  xatlari»  (VI-a`sir),  «Murux  az-xazab»,  «Forsnoma»  ha`m  basqalar) 

mag`liwmatlar  bar.  Bul  shig`armalarda  da  yunoniylar  atashxanalardi  wayran  etken,  ibadatxanalardi 

bayliqlarin talan-taraj etken, din uakillerin o`ltirip, tutqing`a alip ketkenligi xaqqinda jaziladi. 

   Aradan eki- ush a`sir o`tkennen keyin Parfiyada Arqasiyler xu`kimdari Volotes (51-73jillar) ta`repinen 

muxaddes  «Avesto»nin`  qalg`an  jazba  ha`m  auiz  eki  bo`lekleri  qayta  tiklegen.  Zardushlikti  mamleket 

dini dep qabil qiling`an. 

   Keyin  ala  Iranda  Sosoniyler  sulalasinan  bolg`an  hu`kimdarlardin`  zardushlikke  qizig`iwi  ko`beygen. 

Iran  shaxi  Ardashir  (242-272j)  da`wirde  «Avesto»  muxaddes  kitap  retinde  qayta  tiklenedi.  Sol 

---