Milliy ideologiya

 

42 

da`wirdegi  sol  suloladan  bolg`an  Xusrav  Anushirvon  (531-579j)  «Avesto»ni  tu`siniw  qiyin  bolg`an 

a`iyemgi  Xorezm  tilinde  jazilg`anlig`i  sebepli  sol  da`wirdin`  a`debiy  tili  esaplang`an  paxlavaiy  tiline 

tarjima qiling`an. Pers ruwxaniyleri sol kitapti tayarlaw gezinde o`zleri ushin tu`siniwge bolmag`an aniq 

emes  tu`siniklerdi,  atamalardi,  xa`dislerdi  o`z  shariati  ha`m  pikirlerinen  kelip  shig`ip  Iran  shariatina 

maslastirg`an.  Solay  etip  sosoniyler  ruwxaniyleri  ta`repinen  «Avesto»nin`  belgili  da`rejede 

soxtilistiriliwi jol qoyilg`an. 

   Iranlilardin`  «Denkard»-  (din  xa`melleri)  (IX  a`sir)  degen  kamusi  a`sirinde  «Avesto»nin`  21kitaptan 

ibarat  bolg`anlig`i  ha`m  onin`  mazmuni  xaqqinda  mag`liwmatlar  berilgen.  Sosoniylar  zamaninda  sol 

kitaplardin` to`rtten bir bo`legi saqlanip qalg`an. Sosoniy hu`kimdarlar ta`repnnen qayta tiklengen kitap 

«Zend  Avesto»  dep  atalg`an.  «Zend»  so`zi  bayanlaw  tu`sindiriw  degendi  an`latadi.  Ol  zardushlik  dini 

tag`liymatinin`  toliq  bolmag`an  bo`legi  boliwina  qaramastan  u`lken  ko`lemde  boliwina  baylanisli 

dinshiler  ku`ndelik  islerinde  paydalaniw  ushin  «Xorda  Avesto»ni  yag`niy  «Kishi  Avesto»ni  do`retip 

og`an tan`lawli dualar, gimnler kirgizilgen. 

   Solay etip Zardusht ta`repinen jaratilg`an «Avesto» kitabi keyin Baktriya, Sogdiana, Iran ruwxaniyleri 

ta`repinen  toliqtirilg`an  ha`m  ja`mlengen.  Sonin`  menen  qatar  zardushlik  dini    pu`tkil  Turan  ulkesin, 

Iran, Xorasan, Azerbayjan, Irak ha`m kishi Aziyag`a tarqalip islamg`a deyin ma`mleketlik din da`rejesin 

iyelegen. Sonin` ushinda bul ualayatlarda otparastliq ibadatxanalari juda ko`p bolg`an. 

   VII-VIII  a`sir  dawaminda  Orta  Aziya  arablar  tag`liymatinan  bag`indiriwi  ha`m  islam  dininin`  ken` 

tarqaliwi  menen  Zardushlik  ha`m  muxaddes  «Avesto»  kitabi  qatti  qug`in  astina  alinadi.  Beruniydin` 

ko`rsetiwinshe  arablar  Zardusht  ta`repdarlarin  qirg`an  ha`m  ilimiy  ha`m  muxaddes  kitaplarin  otqa 

jaqqan. 

   Iran ha`m  Orta Aziyaliq zardushlik dinine tabiniwshilirdin` bir topari  arablardan qaship shig`is ha`m 

tu`slik  ualayatlarg`a  ko`ship  ketiwge  majbur  bolg`an.  Olardin`  a`wladlari  tu`slik  Xindistanda  Bombey 

ha`m  Tuj  ualayatlarinda  ha`zirde  parslar  ati  menen  atalip  200  min`g`a  jaqin  adamnan  ibarat  bolg`an 

qabilalar  tu`rinde  jasaydi.  Olar  ha`zirde  otparastliq  dinine  tabinadi.  Zardushtlerdin`  ja`ne  bir  topari 

Irannin` tu`slik ualiyatlarinda jasamaqta. Olardi gebrler dep ataydi. A`ne usi qa`wimler dun`yadag`i en` 

a`iyemgi  zardushtlik  dinin  ha`m  muxaddes  «Avesto»ni  o`zleride  saqlap  qalmaqta.  Biraq  «Avesto»nin` 

toliq teksti bizgeshe jetip kelmegen. Onin` bizge jetken to`rt bo`legi  «Yasht»,  «Videvdat»,  «Visperad» 

ha`m «Yasna»lar. 

   «Yashta»  qayirliliq  qudasi  Axura-Mazdag`a  atalg`an  21  gimn  ha`m  qosiqlar  toplang`an.  Bul 

«Avesto»nin` payg`ambar Zardusht ta`repinen keltirilgen en` a`iyemgi bo`legi. 

   «Avesto»nin`  saqlanip  qalg`an  to`rt  kitabinin`  birinshisinin`  ati  «Vadovdot»  (da`wlerge  qarsi  nizam) 

dep  ataladi.  Ol  22  bap  bolip,  tiykarinan  Zardusht  penen  Axuramazdanin`  soraw  juwaplarinan  ha`m 

sa`wbetlerinen  ibarat.  Ekinshi  kitap  «Esin»  yamasa  «Yasna»  dep  ataladi.  Onin`  mazmuni  tiykarinan 

Zardushtin`  xatlari  (namalari)  yaki  «Gat»larin  sho`lkemlestiriledi.  Ol  72  «Awa»  dewden  yag`niy 

maqullawdan ibarat. Birinshi maqullawda tabiyat ha`m xadalliq xu`kimdari, xa`mme narseni biletug`in 

ha`m ha`mme na`rsege uqipli Axuramazdanin` nasiyatlarinin` xaqlig`ina, iman-isenim bildiriwshi ha`m 

sog`an usag`an dualar jiyindisinan turg`an. 

   Ushinshi  kitap  «Visporat»  dep  atalg`an.  Ol  24  baptan  ibarat  bolip,  a`lemdi  biliwge  tiyisli  pand-

nasiyatlardan  ibarat.  Oni  siyinu  namazlarinin`  jiyindisi  da  delinedi.  Sonin`  menen  birge  ol  «Esin»g`a 

qosimsha da dep esaplanadi. 

   To`rtinshi kitap «Bundaxash» dep atalip, ol qa`dimgi Iran (paxlaviy) tilinde jazilg`an. Onda qudanin` 

zalim ku`shlerge qarsi gu`restegi martebesi og`an ta`n jigirma eki ertedegi qosiqlar jiyindisi orin alg`an. 

---

 

43 

   «Avesto»  xaqqinda  en`  a`xmiyetli  derek  IX  a`sirge  tiyisli  «Denkard»  (din  a`melleri)  shig`armasi. 

Onda «Avesto»nin` jigirma bir kitabi toliq  ta`repinen berilgen. Bul taripler  sawapli isler ha`m urp-a`det 

 

 

 

Zardushlik taxliymati. 

   Insaniyat tariyxi tabiyat ha`m o`mir haqqindag`i a`piwayi tu`sinikten, sheklengen talaplardan, ruwxiy 

xa`reketlerge deyin o`siw bag`itin o`z ishine aladi. 

   Adamzat  payda  boliwdan  baslap  eki  qiyli  sharayat  penen  jasap  qiyatir.  Birewi  materialliq  talaplar 

ekinshisi ruwxiy intiqliq. Olardin` ekewide adamlardin` turmis tarizin belgileydi. Eger adam rawajinin` 

baslamasinda materialliq talaplar birinshi da`rejedegi («Iman islam joqliqta»)  zaru`rlik bolip esaplansa, 

ja`miyetlik progresstin` ma`lim bir da`wirine kelip ruwxiy extiyaj, ruwxiy dun`ya, materialliq du`n`yani 

belgilewshi  ku`shke  aylandi.  Sebebi  «qarindi  toydiriw  ushin  gelleni  toydiriw  kerek  boldi»  sol 

tiykardag`i  jemek,  ishpek,  kiyinbekten  ko`re,  lazzetlenbek,  quwanbaq,  zauqlanbaq,  suyiwshilik, 

u`stemlik qila basladi. Eger materialliq talaplar o`z shegarasina ha`m ko`lemine iye bolsa, al suygi, ilim, 

go`zzaliqqa umtiliw, tabisqa talpiniw siyaqli talaplardin` shegarasi bolmadi. 

   Ha`zirgi tsivilizatsiya den`geyinen, o`tkendegi babalarimizdin` «xaqiyqat ne», «jaqsiliq ne», «jamanliq 

ne», «go`zzaliq ne», «paslik ne» degen sorawlarg`a berilgen juwaplari menen tanisip, olardin` qanshama 

turmis penen uzliksiz baylanista ekenligin ko`rip xayran qalasan`iz. 

   Kosmostag`i  nur  ha`m  zulmat,  issi  ha`m  suwiq,  jaqsiliq  ha`m  jamanliq,  adalatliq  ha`m  adalatsizliq, 

go`zzaliq  ha`m  paslik,  xaqiyqat  ha`m  jalg`an  xaqqinda  otparastlardin`  tusinikleri  uaqiyag`a  tiyisli 

garmoniyaliq  izbe-izlilik  ha`m  onin`  buziliwi  ha`m  u`ziliw  jag`daylari,  tabiyat,  insan,  ja`miyetke 

estetikaliq  mu`nasibet  onin`  kamalatinan  da`rek  beretug`in  faziylet  ekenligin  teren`  sezgenliginen 

guwaliq beredi. 

   Ha`r bir millettin` tariyxin ha`m qa`driyatlarin biliw ushin onin` insaniyat bawirinda qaldirg`an ruwxiy 

xasilliqlarin an`lamaq ushin dini, oylaw turmis tarizi, estetikaliq ideal ha`m ruwxiy keshirmelerin biliw 

a`hmiyetli  boladi.  O`z  madeniyati  ha`m  tariyxi  ha`m  ta`g`diri  ju`da  uzaq  zamanlarg`a  barip  taqaliwshi  

Orta  Aziya  xaliqlarinin`  a`sirese  o`zbek  ha`m  qaraqalpaq  xaliqlarinin`  materialliq  ha`m  ruwxiy 

ma`deniyati zardushlik dini menen baylanisli ekenligi taxik. 

   Bul din adamzattin` rawajlaniwinin` uzaq da`wirinde jaxannin` ruwxaniy ha`m manauiy taraxiyatinda 

ulken  rol`  oynag`an.  Bul  diniy  tag`liymattan  baslap  dun`ya  qublislarin  filosofiyaliq  oylaw,  a`deplilik, 

pa`kleniw  insaniyattin`  ruwxiy  o`mirine  teren`  kirip  barip  insan  berilip,  ko`rkemlikti  tu`siniw  siyaqli 

ma`selelerge oy ju`rgiziw adamnin` a`detine aylana basladi. 

   Zardushlik dininde tiykarg`i ma`sele materialliq ha`m ruwxiy elepnin` jaratiwshisi xaqqinda ko`p so`z 

boladi.  Bir  so`zinde  payg`ambar  Zardusht  soraydi  «Kim  aydan  shig`ip  ha`m  batip  do`niwin  taratqan. 

Kim  jerdi  ha`m  ol  tusip  ketpesin  dep  bultlardi  uslap  turadi    Kim  suw  ha`m  daraqlardi  jaratqan    Kim 

samal  tezligin  bultlar  menen  baylanistirg`an    Qaysi  xudojnik  nur  ha`m  zulmatti,  ha`m  bedarlikti 

jaratqan

Kim  ertelep,  tuski  waqitta  ha`m  keshte  ibadat  etiwshinin`  ruxin  basqaradi    Kim  atanin` 

juregine ul saliw arziwsin salg`an  Bunin` xa`mmesin Axura Mazda bunayat etken  Onin` o`zi adamdi 

o`z  ruxinan  janli,  an`li  o`zin-o`zi  aqlaytug`in  qilip  jaratqan»  (Pogodin  A.A.  Religiya  zarostrizma  Spb 

1903 14-15b) 

   Bul  ideyanin`  xristian  dinine  o`tkenligin  Bibliyadan  «Quday  adamdi  o`zine  uqsatip  jaratti»  degen 

tastiyiqlawinin` aniq ko`riwge boladi. 

---