48
taliymatlar xaliq fantaziyasi menen bayig`an na`tiyjede afsana ha`m rauiyatlar xaliqtin` filosofiyaliq
ko`rkem o`ner, go`zzaliq ha`m a`dep-ikramliq ideyalairn sa`wlelendiriw formasina aylang`an.
Bul ulli ruxiy qa`driyat ulgisin oqig`an sayin diniy inanimlarda insannin` dun`yani biliw
mu`mkinshiligine ko`len`ke bolmay, iman ha`m etikat dun`yani biliwdin` o`zine ta`n formasi al bilim
bolsa insannin` rauiyatlarg`a iseniwi ha`m ele ken`eyip ha`m teren`lep ketpegen a`meliy iskerliktin`
na`tiyjesi sipatinda ko`rinedi. Insan rauiyatlar menen ko`rsetilgen tu`siniklerden onday qiyaliy
kushlerdin` barlig`ina isengen. Qiyaliyliqtin` o`mirliligine aylanip onin` pikir qatnaslarina qanat
baylag`an.
Zardushliktin` rauiyatlarina, toliq dun`yag`a ko`z-qaraslarina qaray turmista insanparwarliqti, tinishliq
ha`m binayatkerlikti birinshi oring`a qoyiuinan oni insaniyat tirishiliginde ulli ruwxiy sawg`a dep
baxalawg`a boladi.
Zardushtiyliktin` basqa dinlerge ta`siri
Zardushtiyliktin` inasniyat ushin paydali ideyalari ha`m nasiyatlari onnan keyin payda bolg`an barliq
dun`yaliq dinlerge tasirin tiyigizip olardin` jaxan dinlerinin` da`rejesine ko`teriliwinde a`hmiyetli rol`
atqaradi.
Avestoda ko`rsetilgen adamlardi qayirliqqa shaqiriwshi uliwma insaniy tag`liymatlar ideyalar rauiyatlar
basqa dinlerdin` de muqaddes kitaplarinda o`zine jay tapti. Bul ma`selede evropaliq belgili dinshunos
alim Meri Bois bilay degen «Irannin` (Antik Xorezmlilerde) xakimiyatta zardushlikke ulken abiroy
itibar keltiredi. Onin` tag`liymatlarindag`i ayrim axmiyetli tarepler Yaxudshilik, nasronishilik, islam
dinlerge ha`m gnostik mektepler ta`repinen o`zlestirildi. Shig`ista zardushlik buddoviyliktin` qubla
variantin rawajlandiriwg`a tasir ko`rsetti».
Tariyxqa qarasaq bizin` eramizdan XVIII asir burin xazreti Ibraxim zardushlik siyaqli biyik isenim
nurinan razi bolg`an. Bizin` eramizdan burin XIV asirge kelip ha`zreti Musa payg`ambar birden-bir taq
kunge iseniwge Yaxudiyler qa`wimmne qaratti. Bizin` eramizdin` basinda Isa Masix ha`m onin`
tarepdarlari tavxit itixatinda pu`tkil dun`yaliq dinge umtila basladi. Ol ush asir xaliq arasina tarap IV
asirdin` basinda Vizantiya imperatori Konstantin tarepinen xtistian dini sipatinda moyinlandi.
Induizmdegi buziwshi quday Shiva, dun`ya nizami uslap turiwshi quday Vishnu ha`m olarg`a siyinuda
zardushliktin` tasiri bolg`an.
Xristian dinidegi «Quday adamdi o`zine uqsatiw obrazinda du`zdi» degen tiykarg`i tusinikti
zarastrizmdngi Axura Mazda adamlardi o`zine uqsatip jaratti degen pikirge tuwra keledi.
Zarostrizmnin` tiykarg`i ideyalarina baylanisli do`retpeler ha`m sheshimler, ruwxiyliq ko`shirmeler
islam dinine erikli ha`m eriksiz kirip keldi. Olardin` birazi islam dininin` ishinde bizlerge kirip keldi.
Onin` qudalaniwina qaramay bizin` kunimizge jetip keldi.
VII-VIII a`sirlerde Orta Aziyag`a islam dininin` kirip keliwi menen zardushlik qudalandi. Abu Rayxan
Al` Beruniydin` ko`rsetiwinshe arablar zardush ruwxaniylerin qirg`in astina aldi, onin` ilimiy ha`m
muqaddes kitaplarin jag`ip jiberedi.
Lekin Avestonin` ekinshi kitabi «Yasiyin» dep atalip bul zardushttin` xatlari yaki «Gat»lardi
sho`lkemlestiredi. Ol 72 yaki «Aua» yag`niy basharattan turadi. Birinshi basharatta tabiyat ha`m
xalalliqlar hu`kimdari, ha`mme narseni biletug`in ha`m ha`mme narsege tayin Axura Mazdanin`
mangiligi xaqlig`ina iman keltiretug`in duwalardan turadi. Ilimpazlar «Mazda Yasna» yag`niy «Yasiyn»
Axura Mazda so`zlerinin` jasirin manisleri Quraniy Ka`rimnin` «Bakara» suresinin` 225 ayatinda (Ayat
al kursi) mazmuni menen ma`lim da`rejede muwapiq keledi dep ko`rsetedi.
Islamda yasiyin orni ulken, sawabi kushli dep belgilenedi.
49
Yasiyinnin` Qurani Karimnin` otiz altinshi suresi ekenligine qaramastan oni quran menen ten` qoyiw,
misali bizdin` dastanlarimizda «Yasin, quran oqitip degen qatarlar ko`plep ushrasadi. Ne ushin bul
qatarlarda qurannin` bir suresin o`zi menen ten`lestiredi
Yamasa bizin` xalqimiz arasinda «bug`an
aytqan so`z eshektin` qulag`ina yasin oqig`anday», yaki «qulag`ina yasin oqidi» degen tarbiyag`a
baylanisli gapler ushrasip turadi. Onan qulag`ina quran oqidi dese bolmaspa edi. Bunin` sebebi
Avestonin` bul bo`limi islamg`a tasir etkenligin sonin` tiykarinda xaliqtin` sanasina burinnan sin`ip
qalg`an «yasiyn» degen so`zdi Quraniy Karimge kirgizip oni alg`a rawajlandirilg`anin ko`remiz.
«Islam dininin` dozax xaqqinda pikirleri zarostriylik yudaliq- xristanliq ko`z-qaraslardan manisi
boyinsha ayirmaydi. Ol o`z retinde ertedegi greklerdin` ha`m assiriplerdin` pikirlerinde de
sa`wlelenedi». Dozax degen atamanin` ati musilmanlardin`, evreylerdin` «de pippom» yag`niy
«jaxannam» degen so`zinen alinip, ol islandiya islamshunoslig`i R. Dozidin ko`rsetiwinshe islam
dozag`i «eliklerdin` elikleri» bolip esaplanadi. Musilman beyishede sonday zarostrit men - iudayliq -
xristanliq dereklerden shig`adi. Beyishtin` «firdaus» degen atinda perilerden grekler siyaqli jinler,
periler, shaytanlar qudaydin` dushpani. Alla do`retiwshisi shaytan buziwshi onin` ushin jin shaytang`a
siyiniw guna dep oni biykarlaydi.
Muxammed payg`ambar islamg`a deyingi arablardin` ta`biyattin` stixiyali kushlerin basqaratug`in
ruxlarg`a iseniwdi qaldirdi. Islamda jinlerde Allanin` jaratqanina aylanip adamnan burin «taza ottan
islengen dep ko`rsetiledi» (Qoran 33, 40 sure). Adamlar o`lgennen keyin topiraqqa aralasqannan keyin
sorawg`a tutatug`in Mankur,Na`kir, beyishishtin` qarawishil Rizvan islamdi qabil etti basqalari qabil
tepedi ha`m kapir bolip qaldi dep ko`rsetiledi.
Zardushtiyliktegi da`wlerge iseniw yag`niy shaytang`a bag`itatug`in adamnin` ha`m qudaydin`
dushpanlari bolg`an da`wlerdide musilmanlar o`zine qabil etti.
Uliwma alg`anda ruwxilig`imiz ha`m milliy qa`driyatlarimizdin` biybaxa durdanasi bolg`an
zardushliktegi bayan etilgen pikirler da`stu`rler, ko`rsetpelerdin` sharafati islam dininde aralasip ha`m
sanasinda uyalip xalqimizdi joqari ruwxiyliqqa tarbiyalawg`a o`z u`lesin qosti.
Zardushliktegi u`rip-a`detler ha`m da`stu`rlerdin` ha`zirgi kundegi izleri.
Tariyx pa`ni o`tmishtegi uaqiyalardi, ha`dislerdi tiykarinan jazba ha`m materialliq estelikoerge
tayang`an xalda u`yrenedi. bul durista. Biraq tariyxa xaqiyqatliqqa aydinliq kirgiziw ushin ma`deniy
qa`driyatlardin` xa`mmesine ju`giniw talapqa muwapiq keledi. Al ma`deniy qa`driyatlardin` bir bo`legi
xaliqlardin` da`stu`rleri urip-a`detleri bolip esaplanadi.
Bilayinsha qarag`anda belgili bir jag`daylarda ko`zge tu`setug`in urip-a`detlerdin` tariyx penen
baylanisi joq siyaqli ko`rinedi.olar o`zinshe jasap qiyatirg`anday o`zgermeli, eskileri shig`ip qalip
jan`alari olardin` ornina keletug`in siyaqli seziledi. Bul da duris sebebi urip-a`det, da`stu`r salt sanalar
turaqli boliwi menen bir qatarda da`wirdin` o`zgeriwi menen turlene otira sol o`zi jasag`an sotsialliq -
siyasiy jag`daydin` belgilerinde saqlap juredi. Solay etip da`stur oni qa`driyat retinde a`wladdan-
a`wladqa berip otiradi.
Demek ja`miyettegi u`rip-a`detler, salt-sanalar, da`stu`rler ha`r qanday millet tariyxinin` arilmas
bo`legi bolip oni tariyxshilar uyreniwge ha`m el tariyxin jaziwda paydalaniwina tura keledi. Bul
qa`driyatlardin` tag`ida bir paydali tamani oni teren` izertley otira xaliqlardin` ezeldegi baylanislari,
tu`p-tamirlari, shig`is da`rejeleri ko`rinedi ha`m ol ha`zirgi dosliq qatnasiqlarda tillerge tiyek boladi.
Misali Iranda qizlardi baxitli qiliwdin` bir joli jildin` aqirg`i sa`rsenbisinde turmisqa shiqpay irkilip
otirg`an qizlardi jen`geleri bazarg`a alip shig`ip jemis-jidek saling`an zerenge quliptida gilti menen