52
Maniylik ha`m mazdakizm ideyalari
1. Maniyliktin` payda boliwi, onin` tiykarin saliwshi
2. Maniyliktin` dun`ya ha`m ja`miyet, adamlardin` ta`biyati tuwrali tiykarg`i ko`z-qaraslar
3. Mazdakizmnin` payda boliwi, onin` maniylik penen uqsas ta`repleri.
4. Mazdakizmnin` sotsialliq ideyalari, onin` maniylikten pariqli ta`repleri.
Tayanish tu`sinikleri
Maniylik, mazdakizm, ertekli ha`reket, asketizm, jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, jaqsiliq ha`m jamanliq,
sotsialliq ten`sizlik, jawizliqqa qarsi gu`res.
Orayliq Aziyanin` a`yiemgi xaliqlarinin` turmisinda Avestodan tisqari manixeylik jazba estelikleri de
ulken a`xmiyetke iye.
Manxeylik yaki Maniylik ha`reketi eretiklik ha`reketlerden bolip, eramizdin` III a`sirinde, yag`niy
zardushtiylikten shama menen min` jil o`tkennen keyin Iranda ju`zege kelgen. Biraq bul ag`imnin`
tiykarin saliwshisi maniy (216-276 j.j) Zardusht siyaqli yarim a`psanawiy payg`ambar emes, al tariyxiy
shaxs bolip tabiladi.
Maniy da`wiri qul iyelewshilik du`zimnen feodalliq du`zimge o`tiw da`wiri bolip tabiladi. Jan`a
da`wirge o`tiw jan`a dinlerdin`, Maniy kelbetinde jan`a payg`ambardin` payda boliwina alip keldi.
Qalg`an basqa dinlerdin` barlig`inin` ornin basiw lazim bolg`an Maniy na`siyatlag`an dininn` o`zine
ta`nligi de zardushtiylik, xristanliq ha`m buddizmnin` a`r qiyli ideyalarin jiynap ja`mlewden ibarat.
Mine usi ha`rekettin` qa`liplesiw da`wirinde Iranda sasaniyler hu`kimranlig`inin` ornaw protsessine
tuwratsional` keldi. Sol zamannin` ha`kimleri maniylikti quwdalamadi. Biraq keyinirek maniylik
olardin` totalitar ma`mleketlerge qarsi qaratilg`anlig`ina isenim payda etkennen keyin, sasaniyler bul
ag`im ta`repdarlarin quwdalap basladi. 276-jilda Maniy uzaq ma`mleketlerden qaytip kelgennen keyin,
Varaxran I Sasaniydin` buyrig`i menen zindang`a taslandi ha`m jawizlarsha o`ltirildi.
Maniy bay a`debiy miyras qaldirg`an bolsa da onin` tek biraz shig`armalari g`ana, onda da u`zik-juliq
ha`m qisqa-qisqa, tiykarinan aramey (siriya), orta parsi ha`m sog`d tillerinde jazilg`an shig`armalari
g`ana bizge shekem jetip kelgen. Keyin ala Maniydin` shig`armalari ha`r qiyli tillerge awdarilg`an,
siriya, parsi, parfiya, sog`d, kopt, qitay, uyg`ir tillerinde u`zik-juliq halinda saqlanip qaling`an.
Maniy shig`armalari ilimiy entsiklopediya ruwxinda bolip, olardi oqiwda kommentariyler
(tu`sindiriwler) talap etiledi. Maniydin` du`n`yag`a ko`z-qarasi ken` ma`seleler shen`berin mifologif,
filosofiya, tarix, kosmogoniya, geografiya, alximiya, astronomiya,matematika, botanika, meditsina xa`m
basqa tarawlardi o`z ishine qamrap aladi.
Maniydin` a`dep-ikramliliq doktrinalari tiykarinan onin` shig`armalarinda «Sir ul asror» («Siru asror
kitobi»), «Kitob-ul-xuda vost tadbir» («Basshiliq ha`m basqariw kitabi»), «Shaburkan» («Shapurakan»)
ha`m basqalardi bayan etiledi. Beruniy Maniydin` son`g`i kitabina joqari baha berip, oni parsi kitaplari
arasinda en` isenimlisi dep ta`riypleydi. Sebebi Maniy o`z nizaminda jalg`an so`z aytiwdi qadag`an
etken ha`m sol sebepli ol tariyxti qanday da bir jalg`anlastiriwg`a (soxtalastiriwg`a) mu`ta`j bolmag`an.
Dun`ya - nur ha`m qaran`g`iliqtin` ma`n`gilik gu`resi maydani. Insannin` waziypasi bolsa - jawizliqti
u`zil-kesil joq etiw ushin jaqsiliqqa ko`meklesiw dep ta`n aliwi maniyliktin` tiykarg`i ideyalarinan biri
bolip tabiladi. Maniy o`z zamanindag`i bilimlerdin` barlig`in qamtip aliwg`a umtilg`an ha`m olardi o`z
filosofiyaliq ko`z-qaraslari turg`isinan tu`sindirip, insanlar massasin a`meliy etika ha`m
insansu`yiwshilik qurali menen turmisqa jaqinlastiriwg`a ha`reket etken.
Filosoftin` ta`liymatina go`re ja`miyet adamlardin` eki taypasinan ibarat boliwi lazim. Birinshi taypa
klassik aristokratiya (jarliliqta jasawshi hasilzadalar) bolip, olar kem mug`dardag`i materialliq bayliqlar
53
menen qanaatlanip, askerlershe turmis keshiredi. Olar turmis qurmaydi, maniylik ja`ma`a`tleri ag`zalarin
duwa qilip, olardin` gunalarinin` keshiriliwin qudaydan iltija qiladi. Ekinshi taypa miynetkeshler
massasi ha`m saudagerler bolap, olar joqari a`dep-ikrmaliq turmis keshiriwi, hesh kimdi (insandi da,
xayuandi da) o`ltirmewi, go`shli tamaq jemewi, onnan o`zlerin tiyiwi ha`m sonin` menen Nur ha`m
Jaqsiliq ku`shlerinin` jen`iwine ko`meklesiwleri lazim. Maniy eki dun`ya bar deydi. Biri- adamlar real
ta`rizde jasaytug`in dun`ya bolip, onda a`dalatsizliqlar, zulim, zorawanliq hu`kim su`redi, insan
kamalatqa erise almaydi. Ekinshi dun`ya «Nur dun`yasi» dep atalg`an dun`ya, «ma`n`gilik karamatshi»
bolip, onin` ilaxiy qabig`i almastan jasalg`an, ol hesh qashan jemirilmeydi ha`m jawiz niyetli birde bir
dushpan onda jure almaydi. «Barliq go`zzal na`rselerdi ol jaratqan», sonin` ishinde adamlarda da ol
jaratqan, adamlar bolsa «za`rreshelik de zulimnan halidur, bunda ha`r bir adam o`z qa`lewinshe ha`reket
etedi, ha`m o`z erki -qa`lewi menen jasaydi».
Maniydin` mine usi ideallari feodal aristokratlardi qorqinishqa salg`an, olar bul ideyalardi menshik ha`m
bayliqqa qa`wip saliq, ka`mbag`allar arasinda qen` tarqalg`an mal-mu`likti teppe-ten` bo`listiriw uranina
shaqiriw dep bilgenler.
Maniydin` pikirinshe, Nur ha`m Qaran`g`iliq, Jaqsiliq ha`m Jamanliq du`n`yasi ortasinda ayawsiz gures
baradi. Jaqsiliq mine usi gureste jen`iwi ushin insan o`zinin` barliq pikirleri, isleri menen jaqsiliq
kushlerine jardem ko`rsetiwi lazim. Bunin` ushin inasn on a`dep-ikramliliq axiydasin orinlawi lazim.
An-nadim mine usi axiydalardin` mazmuni haqqinda o`zinin` «Fixrist» kitabinda bilay dep ko`rsetiledi
Manyishilik mug`alimlerge («Nafosat perzentleri») yaki mujjammasunilerge yaki quyash nur
shashqanlarg`a («Bilimler perzentldre») , kassisun kohinlarg`a («pa`m perzentleri») siddiqum yaki
imanlilarg`a («ilah ug`lanlari») sammaun yaki qulaq saliwshilarg`a («aqil-idrak ug`lanlari») bolip
bo`linedi.
Maniy talimatina go`re, insan sap musaffaliqqa, «gu`nalardan xaliqliqqa» tek ta`rkidu`n`ya bolip turmis
keshiriw arqali g`ana erisiwi mu`mkin. Maniyliktin` a`dep-ikramlilig`i dindarlardan ilaji barinsha kem
awqat jewdi, oraza tutiwdi artiqmashiliqqa jol qoyiwdi, ortasha turmis keshiriwdi talap etedi. Maniy o`z
moditlerin du`n`yaliq islerde «Surbet» bolmasliqqa ha`m bul du`n`yada ko`p na`rselelerge
umtilmasliqqa shaqiradi. «O`tkeni o`limnen keyin hesh kimsede ruzg`ar a`spablari menen ha`lide, u`yde
qalmaydi». Maniy o`zinin` du`n`yada ko`p ha`kimlerdi ko`rgenin olardin` du`n`yada a`depsizlik etip,
menmenlikke
berilip
ju`retug`inlig`ina,
biraq
aqir-aqibetinde
o`kinishte
ha`m
tubanliqqa
beriletug`inlig`in aytip o`tedi.
Solay etip, Maniy taliymatinda diniy aqiydalar menen bir qatarda mifologiyaliq elementlerdide (Misali
Nur du`n`yasi haqqindag`i Utapiya, bunda adalat, azatliq, kamalat saltanat su`redi) ko`riw mu`mkin,
olar xaliq massasinin` oy pikirleri ha`m arzih-u`mitlerin sa`wlelendiredi. Uliwma alg`anda Maniy
ta`liymati belgili da`rejede diniy asketizm xarakterine iye bolg`an taliymat.
V a`sirdin` aqiri ha`m VI a`sirdin` basinda Iranda «Mazdagizm» dep atalag`an basqa bir diniy-
filosofiyaliq ta`liymat ju`zege kelip, olda Orayliq Aziyada ken` tarqaldi.
Mazdagizmnin` ha`m onin` menen baylanisli bolg`an xaliq ha`reketlerinin` ju`zege keliwin feodal
ekspluatatsiyanin` ku`sheyiwi, diyxanlar menen feodallar arasinda klasliq gu`restin` keskinlesiwi
keltirip shig`ardi.
Mazdagizm Maniy ta`liymati menen ko`p uqsaslarg`a iye. A`debiyatlarda Mazdagizm Maniylik
ta`liymatin toliqtirip, onin` a`sketlik-u`mitsizlik idyalarin du`n`yag`a u`mit penen qaraw ideyalarina
almastirg`anlig`i, bul u`mit ideyalari og`an ko`birek ta`sirshen`lik bergenligin atap o`tedi. Bul
ta`liymattin` tamirlari zardushtiylikke de barip tireledi.