50
jayg`astirip qolina ko`terip bazardai aralap juredi. Omarg`a bir inabatli tulg`a joliqsa ol «qarag`im seni
baxitli qilayin» dep qulipti gilti menen aship oni ilaqtirip giltin qolina berip endi «baxtin` ashildi» dep
patiya beredi. Qizda «baxtim ashildi» dep bir neshshe ret aytip ol giltti shashbawina baylap qoyar eken.
Al bizin` erterktegi analarimizdin` shashbawindag`i giltler qaydan shiqqan degen sorawg`a tap usi
da`stu`rdin` ha`wrinen dep tu`siniwge boladi «Qiz minayim uyqin` qatti. Jambasin`a giltin` batti» degen
xaliq qosiqlarinda bunin` ta`siri boliwi itimal.
Uliwma da`stu`r, u`rip-a`detlerde xaliq turmisinin` barliq ta`repleri ko`rinedi. Sonliqtan onin`
ja`rdeminde xaliq tariyxin g`ana emes, onin` filosofiyasinda u`yreniw mu`mkin boladi. Olar waqittin`
o`tiwi menen belgili da`rejede o`zgeriske ushirassada adamlar sanasina sin`ip ketken a`detler o`zinin`
energiyasi menen min` jillarda da jasawdi dawam etedi. Olardin` o`mirinin` uzaqlig`i sonsha onnan
jazba ha`tteki mif esteliklerinde de kemken kem ushirasatug`in da`wirlerdin` izlerin ko`riwge boladi.
Uliwma alg`anda o`zligimizdi an`law, ma`deniyatimizdin` tariyxinin` uzaq o`tmishke barip
taqalatug`inlig`in tu`siniwimiz ushin xalqimizdin` u`rip-a`detlerin u`yreniw ha`m onin` tu`p sag`asin
bayqaw a`hmiyetli tariyxiy da`rek boliw menen birge xaliqqa ruwhiy tariyxiy quwat bolipta xizmet
etedi.
Usi ma`niste xalqimizdin` en` a`yiemgi jazba esteligi bolg`an «Avesto» kitabinda ko`rinetug`in u`rip-
a`detlerdi u`yreniw qiziqli materiallar beredi.
Avestodag`i kunge siyiniw, nur menen zulmat ortasindag`i gu`res, baxit, ta`g`dir ha`m bayliq tan`risi
bolg`an go`zzal qus sipatindag`i Xuma qus «Da`rek joq ushirag`an quba qusimnan. Bazarim tarqadi erte
peshinnen» (A`jiniyaz), Ma`rt jigit sipatindag`i suw tan`risi Xubbi, jas jawinger sipatindag`i uris ha`m
jen`is tan`ri Mirrix bizin` xalqimizdin` sanasinda elege deyin ushirasadi.
Zardushlikler iseniminde barliq a`lemdegi uaqiyalar ha`diselerge baylanisli da`stu`rler ot, suw, jer
ha`m hawa siyaqli ta`biyattin` to`rt tayanishi arqali boladi. Sonliqtan olar sharapatli, muxaddes dep
esaplang`an.
Zardushlikte otti ku`nnin` tu`yirshigi dep, og`an tabing`an, oni gu`nadan paklewshi tiykarg`i ku`sh dep
qarag`an, og`an baylanisli adayi a`teshxanalar qurilg`an ilahida bayramlar sho`lkemlestirilgen.
Qaraqalpaqlarda u`yde ot janatug`in peshtin` aldina a`tashtan qurg`an. Oni pataslaw qadag`an eken.
Shan`araq basshisin otag`asi dep esaplap ol otti so`ndirmew ushin xizmet qilatug`in oshaqtin` iyesi
bolg`an. «Oshag`in`a iye bol otag`asi» deytug`inimizdin` sebebi de usinan.
Xalqimizdin` otti qa`sterlew, shan`araq basshisin «Otag`asi, dep ataw, ot penen emlew, ottan atilip
tazalandiriw, tu`tin tu`tetip palakatti quwiw siyaqli ha`zirge deyin ushrasatug`in a`detler «Avesto» da
ko`rsetilgen Zardushlik dininde otti qa`sterlew, oni ku`nnin` jerdegi bir bo`lekshesi, adam baxtinin`
da`regi ha`m qudiretli ku`sh dep esaplap og`an tabing`anliqtan oni otqa tabiniwshiliq dinide dep
esaplang`an.
Taxtako`pir rayoninda ekspeditsiyada ju`rgenimizde sol rayonnin` puxarasi tariyx mug`allim 1929 jili
tuwilg`an Sadraddinov bizlerge «Otqa suwg`a isenim da`stu`rleri bizin` Taxtako`pirde ko`plep
ushirasadi dedi». Misali deydi ol usi ku`nge deyin oshaqtan atlatpaydi. Quwanishli waqiya bolsa otqa
may quyadi. Sonin` ushin jaqsiliq xabar a`kelse, «otqa may quya ber» dep quwandiradi.
Sol rayonnin` mektep mug`allimi Abdimuratova Bazargu`l bizin` rayonda ot penen alaslaw, ottan
jan`a tu`sken kelinshekti atlatiw irimlari olardi pa`klew ushin islense geyde ot penen ushiqlawda
ushrasadi. Ushiqlaw eki waqitta azanda ku`n shig`ip kiyatirg`anda, ha`m ku`n batip baratirg`anda
ushiqlaytug`in edi. Bir bala ot penen ushiqlap oynap ju`reginde (u`lkenlerden kertenin qilip) qorg`a ot
tiyip o`zi o`lip ketken jag`daylarda boldi dedi.
51
Qarao`zekli informator Zinaddin Qayipnazarov: «Oshaqti, otti hu`rmetlew xaliq arasindag`i ken`
taralg`an. Oshaqqa suw quyiwg`a bolmaydi. Ba`lekqadalar ketiwi ushin, g`iniy jin-jipir qashiwi ushin
ju`kli hayallardi ottan atlatadi. Awiriwlardi ottan atlatqan ha`m alaslag`annan keyin kiyip ju`rgen
kiyimlerdi taslap ketiw da`stu`rleride bar. Bunda jin-jipirdan qashiwdin` bir ko`rinis. Ku`lge siyme,
onday jag`dayda adamg`a jaman boladi degen tu`sinikler ushirasadi.
Chimbayli informatorlardi misali Tolibay Qaypovti elege deyin ottan atlatiw da`stu`rinin` saqlang`an.
Alaslaw arqali auiriwdi qashiriwg`a boladi degen tu`sinikler ushirasadi dep ko`rsetedi.
Taxtako`pirli informator Qurbaniyazov Bazarbay 1924 jili tuwilg`an o`lgen adamdi bir eki kun
shig`armasa onda tu`nde ol jatqan jayg`a sham jag`ip qoyiw da`stu`ri elege deyin ushirasadi dep
ko`rsetedi. Al Shimbayli informatorlar o`lini shig`arg`annan keyin ol jatqan jerde jeti kunge deyin shiraq
janip turadi dep bildiredi
«Avesto»da suwdi patas gu`zete quyg`ani ushin du`rreler uriw menen jazalag`an. Babalarimiz arasinda
suwdi qa`sterlew «Suw joq jerde o`mir joq»,»Suwg`a tu`pirme» degen nasiyxatlari usinan taralg`an.
Qarao`zekli informator bizin` elimizde suwg`a baylanisli ko`plegen u`rip-a`detler bar. Olardan elde
suwsizliq waqitta dar`ya ultaninan qurbanliq soyiladi. Kesh bolg`annan baslap hayallarg`a suwg`a
bariw qadag`an etiledi. Sebebi suw perisi bar olar hayalg`a ziyan keltiredi dep tu`sindiredi. Suwdin`
qudretligi neke suwinda ko`rinedi. Neke suw ishiw ant ishiw menen tep- ten` tu`sindiriledi. Suwdan
qorqiw onin` jolina qurbanliq shaliw keyinala qurbanliq ornina quwirshaq taslaw ha`zirde ushirasadi.
Taxtako`pirli Qa`lek ko`p gezlesetug`in o`limlerdin` biri suwg`a ketip o`liw.
Bunnan saqlaniw ushin quwirshaq sog`iw a`detleri bar. Suwg`a barip bir maydan suw perisine tasir
jasap yag`niy oni shaqirip otrardida quwirshaqti suwg`a jiberedi dep bayanlaydi.
Shimbayli informator perzent ko`rmegen hayallarg`a dar`yanin` arjag`ina ko`shiriw, yamasa balasi
turmasa dar`yadan darg`a arqali o`tiw, dar`yag`a sadaqa beriw ushirasqan. Sonliqtan darg`ashilar
kemelerdin` bas betin qa`dirlegen, ashako`ylegen ha`m sharapatli dep esaplag`an.
Ken`es awilindag`i 1924jili tuwilg`an Allanazar ag`a menin` a`kem suwg`a juda itibar berip
siyinatug`in edi. «Suwg`a tu`kirme» dep u`yretiw menen birge suwdi pataslaman`, patas zat taslaman` o
dun`yada sag`an oni kirpigin` penen aldiradi dep aytatug`in edi. Avestoda «Hay bereketli suwlarYo
Sizlarni imdodta chorlaymiz sizlar onalar misalisiz sawin siyirlar kibi parvarish qiliwshisiz ha`m barcha
ashiqlardan shaqshiraqsiz,------------» (77 bet) dep onin` a`hmiyeti joqari bahalanadi.
Sonday-aq jerdin` qu`direti ha`m karamati zardushlikte teren`inen keltirilgen. Oni ol dinnin` jerlew
da`stu`rinde ko`riwge boladi.
Taxtako`pirli informator Abdimuratova Bazargul jerdin` karamati haqqindag`i tu`siniklerdin` bir
ko`rinisin bilay bayanlaydi «Adamlar ushinip awirg`anda eki qoldi jayip bawirlap ko`kiregin jerge
tiyigizip jatadi. Ush-to`rt jerge sham jag`ip qoyadi. Kiyip ju`rgen kiyimlerinin` geyparalarin otqa jag`ip
alaslaydi. Ol «men ushing`anim joq jol ushindi» dep aytiwi kerek. Ha`zirgede bul a`detler ushirasadi
dep bayanlaydi».
Qaraqalpaqlarg`a o`linin` denesine baylanisli a`detlerdin` geyparalarinin` zardushlikte o`lgen
adamnin` denesinin` taza