Milliy universiteti m. Xudoyqulov ju r n a L ist ik a g a k ir is h
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
| INFORMATSIYA VA MATBIJOT
Insoniyat jamiyatida informatsiya katta ahamiyatga egadir. Informatsiya so zi lotmcha Informare — tasvirlash, biron narsa haqida tushuncha berish degan m a'noni anglatadi. Ammo informatsiyaning asl mazmuni bu tushunchadan kengroq bo lib, umuman tiriklik, hayot ma'nosi bilan tutashib ketadi. Falsafiy m a'noda aytganda informatsiya — moddaning yashash xususiyatlaridan asosiysi bo'lib, moddalar orasidagi o'zaro munosabat, bir-biri bilan aloqa va bir-biriga ta'sir vositasidir. Ya'ni, bir modda o zining biror xususiyati bilan ikkinchi moddaga o 'z ta'sirini ko'rsatadi, ikkinchi modda tomonidan bu ta'sir qabul qilib olinadi yoki qaytariladi va hokazo. Buni tirik vujuddagi mayda hujayralaming bir-biriga o 'za ro ta'sirida ham ko'rishim iz mumkin. Shu boisdan bu xildagi o 'zaro informatsiya almashish tabiatda ham, hayvonot dunyosida ham mayjuddir. Xulosa qilib aytganda, informatsiya moddaning yashash tarzi, xususiyatidan kelib chiquvchi hosiladir. lnformatsiya tabiatda yorug'lik, issiqlik va sovuqlik, nurlanish, hid, harakat va boshqa shakllarda mavjud bo'lib, hayvonot olamida esa bularga tovush shakli ham qo'shiladi. Inson faoliyatida informatsiya g'oyat muhim rol o'ynaydi. U insonning dunyoni hilish, tajribaga ega bo'lishdagi asosiy vositasidir. Kibernetika fanining asoschisi, mashhur olim Norbert Viner bu haqda: “ Inson o 'zin i o 'rab olgan olamni o 'z his-tuyg'u organlari orqali qabul qilib oladi. Informatsiya — odamning tashqi dunyoga moslashuvi jarayonida undan olgan ma'noning ifodasidir. Haqiqiy hayot — haqiqiy informatsiya olish bilan bog'liqdir” , ~ degan edi2. Inson oladigan informatsiya tabiatdagi shakl, hajm, rang, nur, issiqlik, sovuqlik, hid va boshqa vositalardan tashqari ko'rish (tasvir) va eshitish (tovush) kabilardan iborat bo'Iadi. Tasvir informatsiyasiga hayolni k o rish d an tashqari maxsus vositalar — teleko'rsatuvlar, kinofilmlar, ko' rgazmalar, shuningdek, gazeta, jurnal hamda kitob 2 R n n e p H K n fie p iicrn K a n o 6 ih c c t b o M . , 195S, C.31. 6 www.ziyouz.com kutubxonasi (bosma so 'z), og zaki informatsiya turlariga esa radio, muzika, suhbat, ma'ruza, yig'ilishlar kiradi. Inson oladigan informatsiyalarning turlari ham bizni o 'rab tuigan olam kabi xilma-xildir. Inson oddiy, kundalik turmush informatsiyasidan tashqari ma'lum sistemaga solingan informatsiyalar orqali ish ko'radi. Bulaiga ta'limiy-tarbiyaviy informatsiya, kasbiy informatsiya, ilmiy informatsiya, iqtisodiy informatsiya, badiiy- estetik informatsiya, diniy informatsiya va boshqalar kiradi. Jamiyatni boshqarishda esa o'ziga xos turdagi informatsiyalar — ijtimoiy-siyosiy informatsiya, xalqaro informatsiya, harbiy informatsiya, maxfiy informatsiya va boshqa turlari qo'llaniladi. Bu informatsiyalar orasida ijtimoiy informatsiya alohida o 'rin tutadi. Ijtimoiy informatsiya jamiyat uchun jamiyat haqida informatsiya yetkazishdan iboratdir. Bu ijtimoiy ongning faoliyat ko'isatishida, jamiyat boshqaruvida hamda insonnj jamiyat bilan jamiyatni esa insonlar bilan bog'lab turishda asosiy xizmatni bajaradi. Ijtimoiy informatsiya inson ongini o'stirishda, uning ijtimoiy faoliyatini boshqarib turishda, jamoatchilik fikrini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatishning tarixiy usullari mavjud bo'lib, bu — ommaviy axborot vositalari hali vujudga kelmagan paytlarda xabarchilik, jarchilik, voizlik (notiqlik) va yozma adabiyot orqali amalga oshirilgan. Insoniyat taraqqiy etishi, sivilizatsiyaning paydo bo'lishi bilan ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatishning telefon, telegraf va boshqa usullari ixtiro qilindi. Ijtimoiy informatsiya sivilizatsiyaning mevasi bo'Iishi bilan birlikda uning taraqqiyotiga ham muhim hissa qo'shadi. Umuman olganda, ijtimoiy informatsiyaning jamiyat hayoti va taraqqiyotidagi o 'rn i beqiyosdir. Shuni aytish kerakki, jamiyatda hukmron bo'lgan ayrim sinflar, tabaqalar ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatish borasida o 'z manfaatlari nuqtayi nazaridan yondashib, ijobiy yoki salbiy ta'sir ko'reatib kelganlar. Ya’ni, hukmron sinflar va tabaqalar ijtimoiy informatsiyadan ommaga ma'lum bir g'oyaviy ta'sir ko'rsatish vositasi sifatida foydalanadilar. Jumladan, jamiyatda yakka 7 www.ziyouz.com kutubxonasi hukmdorlar mavjud bo'lgan davrda ijtimoiy informatsiya ulaming manfaati va siyosatiga moslashtirilgan bo'lsa, ayrim rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy informatsiyadan ko'proq foyda olish yo'lida foydalaniladi Kommunistik tuzum davrida esa informatsiyadan yakka g'oyaviy hukmronlik o 'm atish uchun foydalanib kelingan cdi Faqat demokratik jamiyatdagina ijtimoiy informatsiya jamiyat taraqqiyoti, keng ommaning manfaati uchun xizmat qilishi mumkin. Milliy mustaqillikka erishgan va demokratik, huquqiy davlat qurish, adolatli fuqaro jamiyati tuzish yo'lidan borayotgan hizning mamlakatimizda ijtimoiy informatsiyaga bo'lgan taiab oshdi hamda uni yig'ish va tarqatish imkoniyatlari yanada kengaydi. O 'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va hukumat qabul qilgan qator qonunlarda axborot olish, tarqatish borasidagi demokratik huquqlar aniq, ravshan bayon etib berilgan. “ Har bir fuqaroning axborot olish huquqi kafolatlanadi. H ar kimning axborotni izlash, olish, tadqiq etish, uzatish va tarqatish huquqi davlat tomonidan himoya qilinadi”,- deyiladi O 'zbekiston Respublikasining “Axborot olish kafolatlari va erkinligi to 'g 'risid a “gi qonunining uchinchi moddasida3. Ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatishda boshqa ijtimoiy tashkilotlar qatorida matbuot ham katta nol o'ynaydi. Boshqacha qilib aytganda matbuot, ya'ni ommaviy axborot vositalari ijtimoiy jnformatsiyani yig'ib, ommaga doimiy ravishda yetkazib turuvchi asosiy vositalardir. Ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatishda ommaviy axborot vositalarining o'ziga xos ko'rinishi bo'lgan informatsiya agentiiklari ham muhim vazifani bajaradi. Umuman olganda informatsiya va matbuot, informatsiya va OAV bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. Hozirgi davrga kelib ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatishning zamonaviy texnikaga asoslangan yangi turlari (kompyuterlar va boshqalar) vujudga kelayotir. Ammo baribir bu borada asosiy vazifani OAV bajaradi. 3 To'rtinchi hokimiyat. O'zbekiston Respubljkasininj! qonunlan, qarorlan va boshqa hujjallari to'plami. Toshkent - O'zbckiston, 1998. 58-b. 8 www.ziyouz.com kutubxonasi |