Milliy universiteti m. Xudoyqulov ju r n a L ist ik a g a k ir is h
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
| MATBUOTNING ASOSIY FUNKSIYALARI
Matbuot nazariyasida matbuot funksiyalari masalasi alohida o 'rin tutadi, chunki matbuot funksiyalari uning mohiyatini, asosiy yo'nalishini tashkil etadi. Funksiya so'zi lotincha “ functio” so'zidan olingan bo'lib, bajariladigan yumush, faoliyat degan m a'noni bildiradi. Matbuotning funksiyalari deganda biz matbuot nashrlari va ommaviy axborot vositalarining doimiy va qonuniyiik tusini olgan faoliyatini, uning maqsad va yo'nalishlarini tushunamiz. Matbuot funksiyaJari xaqida turlicha qarashlar mavjuddir. V.l.Lenin matbuotning funksiyalarini “ kollektiv targ'ibotchi, kollektiv tashviqotchi va kollektiv tashkilotchi”likdan iborat, deb ko'rsatgan edi. B uta'rif koinmunistik matbuot faoliyatida qonun tusini olih, keng qo'llanilib kelingan bo'lsa-da, uning sinfiy- partiyaviylik nuqtayi nazarga asoslanganligi va cheklanganligi 6 I.A. Karimov. O'zbekiston xalqi o 'z y o lidan qaytmaydi. Toshkcnr, “O'zbekiston”. 1996. )2-b 26 www.ziyouz.com kutubxonasi ko 'rinib turibdi. UIo matbuotning vazifasi yuqorida da'vo qilinganidek, faqat biror g'oyani targ'ib va tashviq qiJishdan iborat bo lmasdan ommaga xolis, obyektiv ijlimoiy informatsiya yetkazib berishdir. Shunday ekan, matbuotning vazifasini bunday cheklab qo'yish hutunlay xatodir. Hozirgi zamon rus matbuotshunosi Y eP Proxorov o'zining “Jumalistika nazariyasiga kirish” ("BBeiteHHe b TeopHM HcypHanHCTMKH”, M., 1980) kitobida matbuotning funksiyalarini ijtimoiy, mafkuraviy, madaniy- ma'rifiy va bevosita tashkilotchilik kabiiarga ho'Iadi.(98-118— betlar). Garchi bu ta'riflarda ma'lum bir ilmiy yondashish mavjud bo'lsa-da, mazkur ho'Iinishni to 'la qabul qilish qiyin. Chunki matbuotnmg vazifasi yuqorida ko'rsatib o'tganimizdek ijtimoiy informatsiya yig'ish va tarqatishdan iborat ckan, bu vazifani o 'ta murakkab tarzda, yuqoridagi alfozda bayon etish unchalik to g 'ri emas, deb hisoblaymiz. X o'sh, shunday ekan, matbuotning asosiy funksiyalari nimalardan iborat? Unga qanday to 'g 'r i ta’rif berish mumkin? Biz quyida ana shu asosiy masalani ko'rib o'tam iz. Biz oldingi mavzularimizda matbuotga bergan ta'rifimizda matbuot ijtimoiy hayotni aks ettirish shakllaridan biri, real voqelikni bilish, tadqiq etish va unga qaytadan ta'sir ko'nsatishning muhim vositasidir, degan edik. Xuddi ana shu ta'rif malbuot funksiyalarini belgilashda ham asos bo'ladi. Demak, matbuotning bosh vazifasi — ijlimoiy hayotni aks ettirish, ya’ni ijtimoiy informatsiya yig'ish va ommaga yetkazib berishdan iboratdir. Matbuot nashrlari va ommaviy axborot vositalari doimiy ravishda jamiyat hayotini yoritish, uni tadqiq qilish va unga qaytadan ta'sir etish vazifasini bajarib keladilar. Bu ta'rifdan shu narsa ko'rinib turibdiki, matbuot funksiyalari bir necha aniqrog'i, uch tarkibiy qismga, qirralarga bo'Iinadi. Biz bu qismlami shartli ravishda tasvir, tahlil va ta'sir deb olamiz hamda matbuot funksiyalarini shu nuqlayi nazardan o'iganib chiqamiz Yuqoridagi ta'rifdan ko'rinib turibdiki matbuot funksiyalaridan asosiysi, eng muhim qirrasi - tasvir. ya'ni ljtimoiy hayotni aks ettirish, xabardor qilishdir. Matbuot nashrlari - gazetalar, jurnallar va ommaviy axborot vositalari - radio, teleko'rsatuvlar, 27 www.ziyouz.com kutubxonasi informatsiya agentliklari bu vazifani avvalo bosma so 'z, so 'n g so'zning ovoz tarzi, s o 'z va tasvir birligi vositasida doimiy ravishda bajarib keladitar. S o 'zlar esa hayotdan olingan fakt, voqea, hodisalarni o'zida ifoda etuvchi xabarga aylanadi. (Xabar — arabcha biror yangilikni yetkazish, ma'Iumot berish, degan m a'noni bildiradi). K o'pchilik uchun mo'ljallangan xabarlarga ommaviy axborot yoki ijtimoiy informatsiya deyilishini biz yuqorida ko'rib o 'tg an edik. Shuni aytish kerakki, informatsiya, xabar deganda matbuot nashrlarida bosiladigan yoki radio, teleko'rsatuvlar, informatsiya agentliktari tomonidan beriladigan qisqa xabar tushuniiadi. Atbatta matbuotning xabardor qilish funksiyasini bajarishda bu kichik janrlar, xabarlar asosiy rol o'ynaydi. Lekin matbuotning bu funksiyasi faqat xabarlar bilan cheklanib qolmaydi, aksincha turli janrlami ham o ’z ichiga oladi. (H oh maqola, hoh ocherk, hoh felyeton va boshqalar). Boshqacha qihb aytganda matbuotning tasvir, ya'ni xabardor qilish fiinksiyasi uning barcha tomonlarini qamrab oladi. Nemis olimi K. Marksning matbuot “har taraflama, har erda hozir, har narsadan xabardor” degan mashhur so'zlari aw alo matbuotning ana shu funksiyasida o 'z ifodasini topadi, ya'ni ijtimoiy hayotning matbuotda o 'z aksini topmagan birorta sohasi qolmaydi. Matbuotning tasvir, xabardor qiiishlik funksiyasi jamiyat hayotining ham ijtimoiy-siyosiy, ham iqtisodiy- ishlabchiqarish, ham madaniy-ma'naviy hayotini qamrab oladi. Dcmak, tasvir, ya'ni ijtimoiy hayot voqealarini ommaga keng tarzda, to la yetkazib berish — matbuotning asosiy funksiyasi, doimiy ravishda bajaradigan eng muhim ishidir. Matbuot nashrlari va ommaviy axborot vositalari - gazetalar, jum allar, radio, teleko'rsatuvlar, informatsiya agentliklari har kuni, har soatda, har daqiqada ana shu ish bilan shug'ullanadilar Bu vazifani bajarishda matbuotning turli ko'rinishlari o 'z xususiyatlari va imkonlariga qarab turlicha ishtirok etadilar. Bu borada gazetalar asosiy o 'rin tutadi, har qanday gazeta faoliyatining asosiy qismi, uning sahifalaridagi asosiy o 'rin tasvir, xabardor etishga bag' ishlanadi. Boshqacha qilib aytganda gazetaning asosiy vazifasi shu kunning tarixini butun to'laligi bilan aks ettirishdan iboratdir. 28 www.ziyouz.com kutubxonasi Bu funksiyani bajarishda jumallar ham ishtirok etadilar, ammo jum allar o 'z xususiyatlari bilan (ko'proq muddatlarda chiqishi, ijtimoiy hayotning chuqur qatlamlarini yoritishga mo'ljallanishi va hk.) matbuotning bundan keyin bayon etiladigan funksiyasini kcngroq bajaradi, shunga qaramasdan jum allar faoliyatida ham tasvir funksiyasi mavjuddir. Bu funksiyani bajarishda radio va teleko'rsatuvlar asosiy o 'rin egallaydi. Radio xabardor qilishda o zining hoziijavobligi, tezkorligi, chegara bilmasligi bilan alohida o rin tutadi Teleko'rsatuvlar esa ijtimoiy hayot voqealarini bevosita tasvirlash, ya'ni jonli olib ko'rsata olishi bilan muhim o 'rin tutadi. Ommaviy axborot vositalarining muhim bir bo'lagi bo'lgan informatsiya agentliklari faoliyatida ham tasvir, ya'ni xabardor qilishlik bosh vazifa hisoblanadi. Jahondagi barcha informatsiya agentliklari har kuni, har soatda, har daqiqada juda k o 'p , turli ijtimoiy, dunyo xabarlarini yig'ib, tarqatib turadilar. Matbuotning tasvir yoki xabardor qilish funksiyasini bajarishda publitsistikaning informatsion, ya'ni xabar beruvchi janrlari asosiy o 'rin tutadi. Bulaiga informatsiya (xabar), kengaytirilgan xabar, reportaj, hisobot, suhbat (intervyu), lavha kabilar kiradi. Publitsistikaning ushbu janrlari asosan ijtimoiy hayotdagi fakt (lotincha factum — qilingan ish) va voqea- hodisalami xabar qilish, tasvirlab, ko'rsatib berish bilan bog'Iiqdir. Ammo bu funksiya yuqoridagi janrlar bilan cheklanib qolmaydi. Publitsistikaning tahliliy va badiiy- publitsistik janrlari bo'lm ish maqola, sharh, ocherk, esse, felyeton, pamflei kabi janrlari ham garchi biror muammo, hayotning chuqurroq qatlamini aks ettirishga mo'ljallangan bo'lsa-da, aslida ulaming asosida ham tasvir, xabar berish yotadi. Ommaviy axborot vositalari - radio va telcko'rsatuvlardagi publitsistikaning yuqoridagi janrlari ko'rinishlarida ham tasvir elementi bo'ladi. K o'rinib turibdiki, matbuotning tasvir, ya'ni xabardor etishlik funksiyasi uning kelib chiqishiga asos bo'lgan tahiiy funksiyasidir. Ammo bizga ma'lumki, matbuotning kelib chiqishi va faoliyat ko' isatishida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy ehtiyojlar ham muhim rol o'ynaydi. Shunday ekan, jamiyatdagi kuchlar, hukmron sinf, tabaqa yoki gumhlar matbuotning bu funksiyasini 29 www.ziyouz.com kutubxonasi bajarishda ham ma'lum - ijobiy yoki saihiy ta'sir ko'rsatadilar Masalan, Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|