Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il
145
zərbə təsirindən öz-özünə baş verən metallotermiki reaksiya nəticəsində uçan aparatların yanmasına səbəb
olurlar. Odur ki, müasir dövrdə uçaqların (təyyarə, helikopter) istismar şəraitinə qoyulan tələblərin daha da
sərtləşdirilməsi, məsələn, onların quşlarla toqquşmadan müdafiə tədbirlərinin həyata keçirilməsi yeni
kompozisiya materiallarının və örtüklərin yaradılmasını zəruri edir. Bu baxımdan elektrokimyəvi üsulla yeni
növ naziktəbəqəli örtüklərin və kompozisiya materiallarının alınması və fiziki-kimyəvi
xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Hazırda qiymətli metalların və onların ərintilərinin qismən daha ucuz başa gələn və asan tapılan, eyni
zamanda daha yüksək istismar göstəricilərinə malik olan kompozitlərlə əvəz olunması istiqamətində ciddi
işlər aparılır. Lakin bu günə qədər hələ ki, bu problem tam həllini tapmamışdır. Bunun əsas səbəblərindən
biri kompozisiya materiallarının və örtüklərin alınma üsullarında olan aşağıdakı çatışmazlıqlarla əlaqədardır:
- lifşəkilli və dispers dolduruculardan istifadə edildikdə kompozitlərdə möhkəmləndirici agentin
bərabər paylanması ilə əlaqədar olaraq müəyyən çətinliklər yaranır ki, bu da texnologiyanın nəzərəçarpacaq
dərəcədə
mürəkkəbləşməsinə səbəb olur;
- metalkompozitlərin bərkfazalı, mayefazalı və desublimasiya metodları ilə alınması zamanı yüksək
fiziki-mexaniki parametrlərə malik monolit materialın əmələ gəlməsini təmin etmək üçün doldurucunun
qatılığı 20-25%-dən az olmamalıdır ki, bu da iqtisadi cəhətdən
məqsədəuyğun hesab edilmir;
Bütün bunlar həcmli kompozisiya materiallarının və örtüklərin fiziki-kimyəvi xassələrinin ümumi
standartının yaradılması üçün sistematik təcrübi tədqiqatların aparılmasını tələb edir.
Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınaraq mövcud tədqiqat işi alüminium ərintiləri əsasında yüksək
texniki-istismar xasələrinə malik olan ultradispers dolduruculu həcmli kompozisiya materiallarının və
müdafiə örtüklərinin alınmasına həsr olunmuşdur.
Qarşıya qoyulan məsələni həll etmək məqsədi ilə həcmli kompozisiya materiallarının
və müdafiə
örtüklərinin alınma üsullarına dair ədəbiyyat materialları araşdırılaraq tənqidi analiz edilmiş və bu üsullar
içərisində aşağıdakı üç üsul məqsədyönlü hesab edilmişdir:
1. Maqnezium və alüminium metalları, həmçinin onların oksidlərinin dispers tozu iştirakında
maqnezium- və alümiotermiya sintezi. Belə sintezin səmərəli variantlarından biri alüminium və titan 4-oksid,
yaxud maqnezium və titan 4-oksid arasında kimyəvi reaksiya nəticəsində titan matrisli korund dolduruculu
həcmli kompozisiya materiallarının və müdafiə örtüklərinin alınmasıdır.
2. Alüminium və onun ərintilərinin səthinin kimyəvi oksidləşdirilməsi. Bu məqsədlə alüminium metalı
və onun ərintiləri buxar-hava qarışığı ilə emal edilir və ya distillə suyunda yaxud oksidləşdiricilərin
məhluluda qaynadılır.
3. Kompozisiya örtüklərinin dəyişən anod-katod formalaşması.
Alümotermik sintezin baş verməsinin mümkünlüyünü təyin etmək məqsədi ilə prosesin əsas kimyəvi
reaksiyalarının və buxar-hava emalı reaksiyasının termodinamik modelləşdirilməsi həyata keçirilmişdir:
Al
(b.)
+ TiO
2(b,)
= Al
2
O
3 (b.)
+ Ti
(b.)
;
Mg
(b.)
+ TiO
2(b,)
= MgO
(b.)
+ Ti
(b.)
;
Al
(b.)
+ O
2(q,)
= Al
2
O
3 (b.)
;
Mg
(b.)
+ O
2(q,)
= MgO
(b.)
;
Al
(b.)
+ H
2
O
(bux,)
= Al
2
O
3 (b.)
+ H
2 (q.)
;
Mg
(b.)
+ H
2
O
(bux,)
= MgO
(b.)
+ H
2 (q.)
Beləliklə, prosesin gedişi zamanı alüminium səthində baş
verə biləcək əsas kimyəvi
reaksiyaların termodinamiki modelləşdirilməsi metodunun köməyi ilə müəyyən edilmişdir ki,
göstərilən heaksiyalar öz-özünə baş verirlər və külli miqdarda istiliyin ayrılması ilı müşaiət
olunurlar. Bu hal proses üçün arzuolunan haldır və praktiki baxımdan əhəmiyyət kəsb edir. Çünki,
prosesin gedişi üçün kənardan heç bir enerji sərf edilməsinə ehtiyac duyulmur.
Öz-özünə gedən yüksəktemperaturlu sintez (ÖYS) reaksiyasının
komponentlərinin faza
çevrilmələrini öyrənmək məqsədi ilə tədqiq olunan sistemin termoqravimetrik analizi (TQA) həyata
keçirilmişdir. TQA nəticəsində aşağıdakı nəticələri qeyd etmək olar:
1. Metallotermiki sintezi həyata keçirmək üçün komponentlər yalnız dispers toz halında
götürülməlidir.
2. H
əcmli kompozisiya materiallarının və müdafiə örtüklərinin metallotermiya üsulu ilə alınmasında
reaksiyaların təşəbbüsçüsü (inisiatoru) kimi maqnezium metalının disper tozundan yaxud onun titan 4-
oksidlə metallotermiki qarışığından istifadə olunmalıdır.
3. Metallotermik sintezin inert atmosferdə azot qazı mühitində aparılması məqsədəmüvafiqdir.