Ministry of education of azerbaijan republic sumgayit state university

ALÜMİNİUM TƏRKİBLİ ƏRİNTİLƏR ƏSASINDA KOMPOZİSİYA MATERİALLARININ
VƏ ÖRTÜKLƏRİN ALINMASININ QANUNAUYĞUNLUQLARININ TƏYİNİ 
 
 
Zeynalova S.İ. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
E-mail: [e-mail] 
 
Son dövrlərdə elm və texnikanın sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq, uzun müddət ekstremal şəraitlərdə 
istismar oluna bilən materiallara ehtiyac durmadan artır. Odur ki, yüksək texniki-istismar göstəricilərinə 
malik olan kompozisiya materiallarının və örtüklərin yeni alınma üsullarının işlənib hazırlanması müasir 
materialşünaslığın aktual məsələlərindən biridir. 
Bu baxımdan alüminium və alüminiumtərkibli ərintilər əsasında oda və kimyəvi maddələrin təsirinə 
qarşı davamlı həcmli yeni kompozisiya və keramika materiallarının və örtüklərin yaradılması istiqaməti 
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, aviasiya sənayesində istifadə olunan boyaqlar və örtüklər alüminium və 
onun ərintiləri ilə kontaktda olduqda termodinamiki davamsız sistemə çevrilərək, lokal qığılcım və termiki 

---

Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il 
145 
zərbə təsirindən öz-özünə baş verən metallotermiki reaksiya nəticəsində uçan aparatların yanmasına səbəb 
olurlar. Odur ki, müasir dövrdə uçaqların (təyyarə, helikopter) istismar şəraitinə qoyulan tələblərin daha da 
sərtləşdirilməsi, məsələn, onların quşlarla toqquşmadan müdafiə tədbirlərinin həyata keçirilməsi yeni 
kompozisiya materiallarının və örtüklərin yaradılmasını zəruri edir. Bu baxımdan elektrokimyəvi üsulla yeni 
növ naziktəbəqəli örtüklərin və kompozisiya materiallarının alınması və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin 
öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Hazırda qiymətli metalların və onların ərintilərinin qismən daha ucuz başa gələn və asan tapılan, eyni 
zamanda daha yüksək istismar göstəricilərinə malik olan kompozitlərlə əvəz olunması istiqamətində ciddi 
işlər aparılır. Lakin bu günə qədər hələ ki, bu problem tam həllini tapmamışdır. Bunun əsas səbəblərindən 
biri kompozisiya materiallarının və örtüklərin alınma üsullarında olan aşağıdakı çatışmazlıqlarla əlaqədardır: 
- lifşəkilli və dispers dolduruculardan istifadə edildikdə kompozitlərdə möhkəmləndirici agentin 
bərabər paylanması ilə əlaqədar olaraq müəyyən çətinliklər yaranır ki, bu da texnologiyanın nəzərəçarpacaq 
dərəcədə mürəkkəbləşməsinə səbəb olur; 
- metalkompozitlərin bərkfazalı, mayefazalı və desublimasiya metodları ilə alınması zamanı yüksək 
fiziki-mexaniki parametrlərə malik monolit materialın əmələ gəlməsini təmin etmək üçün doldurucunun 
qatılığı 20-25%-dən az olmamalıdır ki, bu da iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun hesab edilmir; 
Bütün bunlar həcmli kompozisiya materiallarının və örtüklərin fiziki-kimyəvi xassələrinin ümumi 
standartının yaradılması üçün sistematik təcrübi tədqiqatların aparılmasını tələb edir. 
Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınaraq mövcud tədqiqat işi alüminium ərintiləri əsasında yüksək 
texniki-istismar xasələrinə malik olan ultradispers dolduruculu həcmli kompozisiya materiallarının və 
müdafiə örtüklərinin alınmasına həsr olunmuşdur. 
Qarşıya qoyulan məsələni həll etmək məqsədi ilə həcmli kompozisiya materiallarının və müdafiə 
örtüklərinin alınma üsullarına dair ədəbiyyat materialları araşdırılaraq tənqidi analiz edilmiş və bu üsullar 
içərisində aşağıdakı üç üsul məqsədyönlü hesab edilmişdir: 
1. Maqnezium və alüminium metalları, həmçinin onların oksidlərinin dispers tozu iştirakında 
maqnezium- və alümiotermiya sintezi. Belə sintezin səmərəli variantlarından biri alüminium və titan 4-oksid, 
yaxud maqnezium və titan 4-oksid arasında kimyəvi reaksiya nəticəsində titan matrisli korund dolduruculu 
həcmli kompozisiya materiallarının və müdafiə örtüklərinin alınmasıdır. 
2. Alüminium və onun ərintilərinin səthinin kimyəvi oksidləşdirilməsi. Bu məqsədlə alüminium metalı 
və onun ərintiləri buxar-hava qarışığı ilə emal edilir və ya distillə suyunda yaxud oksidləşdiricilərin 
məhluluda qaynadılır. 
3. Kompozisiya örtüklərinin dəyişən anod-katod formalaşması.
Alümotermik sintezin baş verməsinin mümkünlüyünü təyin etmək məqsədi ilə prosesin əsas kimyəvi 
reaksiyalarının və buxar-hava emalı reaksiyasının termodinamik modelləşdirilməsi həyata keçirilmişdir: 
Al
(b.)
+ TiO
2(b,)
= Al
2
O
3 (b.)
+ Ti
(b.)
;
Mg
(b.)
+ TiO
2(b,)
= MgO
(b.)
+ Ti 
(b.) 
;
Al
(b.)
+ O
2(q,)
= Al
2
O
3 (b.)
;
Mg
(b.)
+ O
2(q,)
= MgO
(b.)
;
Al
(b.)
+ H
2
O
(bux,)
= Al
2
O
3 (b.)
+ H
2 (q.)
;
Mg
(b.)
+ H
2
O
(bux,)
= MgO
(b.)
+ H
2 (q.)
Beləliklə, prosesin gedişi zamanı alüminium səthində baş verə biləcək əsas kimyəvi 
reaksiyaların termodinamiki modelləşdirilməsi metodunun köməyi ilə müəyyən edilmişdir ki, 
göstərilən heaksiyalar öz-özünə baş verirlər və külli miqdarda istiliyin ayrılması ilı müşaiət 
olunurlar. Bu hal proses üçün arzuolunan haldır və praktiki baxımdan əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, 
prosesin gedişi üçün kənardan heç bir enerji sərf edilməsinə ehtiyac duyulmur.
Öz-özünə gedən yüksəktemperaturlu sintez (ÖYS) reaksiyasının komponentlərinin faza 
çevrilmələrini öyrənmək məqsədi ilə tədqiq olunan sistemin termoqravimetrik analizi (TQA) həyata 
keçirilmişdir. TQA nəticəsində aşağıdakı nəticələri qeyd etmək olar: 
1. Metallotermiki sintezi həyata keçirmək üçün komponentlər yalnız dispers toz halında 
götürülməlidir. 
2. H
əcmli kompozisiya materiallarının və müdafiə örtüklərinin metallotermiya üsulu ilə alınmasında 
reaksiyaların təşəbbüsçüsü (inisiatoru) kimi maqnezium metalının disper tozundan yaxud onun titan 4-
oksidlə metallotermiki qarışığından istifadə olunmalıdır. 
3. Metallotermik sintezin inert atmosferdə azot qazı mühitində aparılması məqsədəmüvafiqdir. 

---