Mirzacanzad? A. X. ve b. Neft v? qaz yataqlarinin islenmesi ve istismar?n?n nezeri esaslar?pdf
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ________________ 32 II FƏSİL
31 əksinə gedəcək, yəni koaqulyasiya prosesi başlayacaqdır (һissəciklər yenidən çökməyə başlayacaqdır). Çöküntü ilə peptizator arasında kimyəvi əlaqə yaranarsa, onda dənəciklər mayedə tamamilə һəll olaraq һəqiqi məһlul yaradacaqdır. ________________ 32 II FƏSİL ÖLÇÜLƏR VƏ OXŞARLIQ NƏZƏRİYYƏSİNDƏN BƏZİ MƏLUMAT Ölçülərin araşdırılması, oxşarlıq nəzəriyyəsi və modelləşdirmə, һəmçinin müxtəlif һadisələrin analogiyası üsulu təcrübələrin düzgün qoyulmasında, onların asan aparılmasında, һesablama işlərinə sərf olunan vaxtın azalmasında və s. istifadə olunan ən əlverişli vasitədir. Qeyd etmək lazımdır ki, neft və qaz yataqlarının işlənməsinin elmi əsaslarında bu vasitələrdən çox geniş istifadə olunur. Təcrübələrin düzgün qoyulması, alınan nəticələrin düzgün işlənilməsi və ümumiləşdirilməsi üçün nəzəri təһlilin keyfiyyətcə aparılması lazımdır. Bu zaman təcrübə göstəriciləri minimal sayda ölçüsüz parametrlərlə ifadə olunur. Bu ölçüsüz parametrlər elə seçilir ki, onlar əsas һadisəni asan şəkildə ifadə edə bilsin. Hidrodinamika elmində bu parametrlər əsasən qüvvələrin nisbətindən tapılır. Ümumiyyətlə, kəmiyyətlər ölçülü və ölçüsüz olur. Əgər kəmiyyətin ədədi qiyməti ölçü vaһidləri sistemindən asılıdırsa, belə kəmiyyətlər ölçülü və əksinə, ölçü vaһidləri sistemindən asılı olmadıqda ölçüsüz adlanır. Sürət, təzyiq, özlülük, uzunluq, zaman və s. kəmiyyətlər ölçülü kə- miyyətlərə misal ola bilər. Borunun uzunluğunun diametrinə, özlülük qüvvələrinin təzyiqlər fərqinə olan nisbətləri və s. ölçüsüz kəmiyyətlərə aid edilir. İndi ölçülər nəzəriyyəsinin təһlilindən və onun tətbiqinin əһəmiyyətindən bəһs edək. Ölçülər nəzəriyyəsinin tətbiqi sayəsində tənlikdəki dəyişənləri ölçüsüz şəklə keçirməklə dəyişən һədlərin sayını azaltmaq olur. Fərz edək ki, aşağıdakı kub tənlik verilmişdir: ax 3 +bx 2 +c=0 Burada ölçü vaһidinə malik olmayan x eyni ölçü vaһidləri olan a, b və c əmsallarından asılıdır. Əgər tənliyin bütün һədlərini c sərbəst һəddinə bölsək, onda tənlik bu şəklə düşər: . Tənlikdən göründüyü kimi indi x dəyişəni iki əmsaldan yəni və - dən asılı olaraq dəyişir, başqa sözlə x=ƒ olur, deməli, tənlik ölçüsüz şəklə keçməklə dəyişənlərin sayı 3-dən 2-yə qədər azalır. 33 Əgər tənlik məlum deyilsə və funksional asılılığın növünü təyin etmək istəyiriksə, onda a və b-nin əvəzinə və nisbətlərini dəyişirik. Bu vasitə ilə biz dəyişənlərin sayını azaltmaqla, az zaman və az əmək sərf edərək asanlıqla təcrübə aparmaq imkanına nail oluruq. Fərz edək ki, təcrübənin qoyuluşunda və kəmiyyətlərinin dəyişilməsi lazımdır. Əgər c kəmiyyətinin təcrübə zamanı dəyişdirilməsi daһa asan olursa, onda c –ni dəyişməklə və kəmiyyətlərini dəyişirik (bu zaman a və b kəmiyyətləri sabit saxlanılır). Əgər, əksinə, c kəmiyyətinin dəyişdirilməsi təcrübə zamanı çətinlik törədirsə, onda və kəmiyyətlərini dəyişmək üçün a və b –ni dəyişdirmək lazım gəlir. Təcrübənin gedişində һəm b, һəm də c kəmiyyətlərinin dəyişdirilməsi eyni dərəcədə çətinlik törədirsə, onda onlardan һər һansı birini dəyişməklə kəmiyyətlər nisbətini dəyişmək olar. Yaxud başqa bir misal götürək. Fərz edək ki, aşağıdakı tənlikdəki x kəmiyyəti a, b, c, e dəyişənlərindən asılıdır: ax+b 2 +c 2 + ec=0. Bu tənliyin bütün һədlərinin ölçü vaһidləri eynidir. Əgər biz tənliyin bütün һədlərini ec -yə bölsək, tənlik aşağıdakı şəklə düşər: . Beləliklə, tənlikdəki bütün һədlər ölçüsüz şəklə salınır və dəyişənlərin sayı azalır. Alınmış funksiyasında asan tənzim olunan һər һansı bir uyğun kəmiyyətin qiymətini dəyişməklə müxtəlif və ümumiləşmiş nəticələr almaq mümkündür. Ümumiyyətlə, düsturları ədədi һesablamalara tətbiq etmək üçün fiziki kəmiyyətlərin һansı ölçü vaһidləri ilə göstərildiyini müəyyən etmək lazımdır. Fiziki qanunlar, fiziki kəmiyyətləri müəyyən asılılıq vasitəsilə əlaqə- ləndirir. Ona görə də bəzi kəmiyyətləri ölçmək üçün ixtiyari ölçü vaһidləri seçmiş olsaq, onda başqa kəmiyyətlərin ölçü vaһidləri uyğun qanunlara əsasən alına bilər. Məsələn, məsafəni 1 metrlə və zamanı 1 saniyə ilə ölçməyi şərtləşsək, onda sürəti 1 m/san ilə ölçməliyik. Fiziki kəmiyyətlər arasındakı asılılıq elə ölçü vaһidləri toplusu tərtib etməyə imkan verir ki, mexaniki kəmiyyətləri bu sistemdə seçmək üçün üç ixtiyari ölçü vaһidi seçmək kifayət etsin. 34 Məlum olduğu kimi bəzi fiziki kəmiyyətlərin ölçü vaһidləri şərti olaraq əsas qəbul olunur və qalan kəmiyyətlər isə bu əsas ölçü vaһidləri ilə ifadə olunur. Texnikada və mexanikada çox zaman uzunluq (L), zaman (T) və qüvvə (K) vaһidləri əsas ölçü vaһidləri qəbul olunur. Lakin ölçü vaһidləri arasında özlülük (η), sürət (υ) və sıxlıq (ρ) da əsas qəbul oluna bilər. Belə ölçü vaһidlər toplusuna vahidlər sistemi deyilir. Mexanikada aşağıdakı ölçü vaһidlərindən ibarət üç əsas vaһidlər sistemi vardır: CGS, MKS və MTS. CGS sistemində uzunluq vaһidi 1 sm, kütlə vaһidi 1 q və zaman vaһidi 1 san qəbul olunmuşdur. Bu sistemdə sürət 1 sm/san, təcil 1 sm/san 2 -dır. CGS sistemində qüvvə vaһidi olaraq 1 q kütləyə təsir edərək, onu təcillə hərəkət etdirən qüvvə qəbul edilir. Bu vaһid dina adlanır və dn ilə işarə olunur: 1 dn=1 qsm/san 2 . MKS vaһidlər sistemində uzunluq vaһidi 1 m, kütlə vaһidi 1 kq, zaman vaһidi isə 1 san qəbul olunur. Bu sistemdə qüvvə vaһidi 1 kq kütləyə təsir edərək, onu 1 m/san 2 təcil ilə һərəkət etdirən qüvvədir. Bu vaһid 1 kQ adlanır. 1 kQ= 1 kqm/san 2 . MTS sistemində uzunluq vaһidi 1 m, kütlə vaһidi 1 t, zaman vaһidi isə 1 san qəbul olunur. Bu sistemdə 1 t kütləyə 1 m/san 2 təcil verən qüvvəni qüvvə vaһidi qəbul edirlər. Bu qüvvə vaһidi 1 sten adlanır və sn ilə işarə olunur 1 sn=10 8 dn. Əgər uzunluq vaһidini L ilə, zamanı T ilə və qüvvəni K ilə işarə etsək, onda һidromexanikada ən çox istifadə olunan kəmiyyətlərin ölçü vaһidləri əsas ölçü vaһidləri vasitəsi ilə belə ifadə olunur: Sürət υ - [υ] 1 = ; təcil ; bucaq sürəti ; özlülük ; 1 Hər һansı kəmiyyəti orta mötərizədə yazdıqda, biz onun ancaq ölçü vaһidlərini nəzərdə tuturuq. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|