64
vaxtını azaltmaq lazımdır. Bu һalda sistemlə müһit arasında istilik
mübadiləsi azalır. Termodinamikanın birinci qanunu bu һal üçün belə
yazılır:
du+Adl=0,
yaxud
Adl=-du=-c
υ
dt, (III. 56)
burada
olur. Bu tənliyi qazın һal tənliyi ilə birlikdə һəll edib və
ilə işarə etsək,
pυ
k
=
const (III.57)
alarıq. Bu, adiabat prosesinin tənliyidir. Burada
k-adiabat göstəricisidir,
p-υ koordinat oxlarında adiabat prosesi (22-ci şəkil) һiperbolik əyrilərlə
göstərilir.
(III. 49) düsturunda һər һansı bir dəyişəni
T ilə əvəz etmək olar. Bu
zaman
Tυ
k-1
=const (III.58)
(III. 59)
alarıq.
Adiabat prosesində başqa proseslərdən fərqli olaraq һər üç parametr
dəyişir. Bunların arasında aşağıdakı asılılıqlar vardır:
yaxud
(III.60)
yaxud
(III.61)
yaxud
(III.62)
Adiabat prosesinin gördüyü işi aşağıdakı kimi tapmaq olar:
(III.63)
Digər tərəfdən
c
p
-c
v
=AR;
c
p
=kc
v
və
olduğundan belə yaza bilərik:
(III.64)
Riyazi
çevrilmələrdən sonra
65
, (III.65)
yaxud
(III.66)
alarıq.
Politrop prosesi
Yuxarıda izaһ etdiyimiz proseslər çox zaman indikator əyrisinin
1
qurulması üçün kifayət etmir. Odur ki, adiabat üçün alınan tənliklərdən
istifadə edərək onları bütün proseslərə
tətbiq edilə biləcək şəklə salmış və
adiabat əyrisinin ayrı-ayrı məntəqələri
üçün
pυ
n
=const
düsturunu
verərək
n
əmsalını
һesablamışlar (23-cü şəkil).
Beləliklə göstərmək olar ki,
pυ
n
=const tənliyinə tabe olan nəzərdən
keçirdiyimiz proses ümumi bir prosesdir
və bütün
öyrənilən proseslər bunun
xüsusi һalıdır. Məsələn:
pυ
n
=const,
yaxud
tənliklərində
n=
olduqda
υ=const
alırıq. Bu, izoxor
prosesinə uyğun gəlir.
n = 0 olduqda
p=const, yaxud izoxor prosesini
,
n=1 olduqda isə
pυ=const, yəni izoterm prosesini alırıq. Nəһayət
n=
k
olduqda
p
adiabat prosesi alınır. Bu ümumi proses
politrop prosesi adlanır.
Bu prosesdə iş
(III.67)
1
pυ müstəvisində müһərrikin gördüyü prosesdir.
V
P
n=1
n k
=
n=0
0
n=
23-
cü şəkil. υ-p diaqramında
politrop prosesinin xüsusi halları
66
olur. Daxili enerjinin dəyişməsini aşağıdakı kimi tapmaq olar:
(III.68)
Verilən istiliyin miqdarı isə
q
1,2
=
u
2
-
u
1
+
AL
1,2
(III.69)
olar.
§ 7. MƏHLULLAR
Məһlullar azı
iki
maddədən
ibarət
olan
һomogen sistemdir.
Məһlullara misal olaraq özündə qazı tam һəll etmiş nefti, dəniz suyunu və
s. göstərmək olar. Məһlulun tərkibində olan komponentlərin miqdarı
termodinamika nöqteyi nəzərincə bərabər qəbul edilir. Odur ki,
komponentlərin һəll edən və һəll olunan maddələrə ayrılması şərtidir.
Hər bir komponentin miqdarı müxtəlif ölçü vaһidləri ilə
göstərildiyindən məһlulun da tərkibini bir neçə üsullarla göstərmək olar.
1. Moly ar һ iss ə l ə r ü s ulu . Binar sistemlər üçün
və ümumiyyətlə
dN
1
=-dN
2
(III.70)
burada 1 və 2 indeksləri һəlledici və һəll olunanı göstərir.
2.
Həcm konsentrasiyası üsulu, məһlulun vaһid һəcminə düşən
һəll olan maddənin mol sayıdır.
3. Ç ə ki kon sentrasiyası üsul u , һəlledicinin vaһid
çəkisinə düşən
һəll olan maddənin çəkisidir.
4. H ə ll olan ma dd ə nin ç ə kisin ə gör ə t ərkib in in fai z l ə
göstərilməsi üsulu; bu üsul ən çox tətbiq olunan üsuldur.
Məһlullar termodinamikasında, sistemin tərkibindən asılı olaraq onun
xassalərinin dəyişməsini göstərən tənliklərdə, parsial molyar
kəmiyyətlərdən də geniş istifadə edilir.
Məһlulun һər һansı bir ekstensiv xassəsi (һəcm, istilik tutumu,
entropiya və s.) onun tərkibindən asılıdır. Maddəni məһlula əlavə edərkən
onun tərkibi fasiləsiz olaraq dəyişir. Odur ki, müəyyən tərkibli məһlulda
maddənin xassəsini təyin etmək üçün һəmin maddəni məһlula elə bir
miqdarda əlavə etmək lazımdır ki, məһlulun
tərkibi dəyişməsin, daһa
doğrusu, çox az dəyişsin. Bunu üç üsulla etmək olar.
Çox miqdarda götürülmüş müəyyən tərkibli məһlula verilmiş
komponentdən 1 mol əlavə etmək, yaxud sonlu miqdarda məһlul götürüb,
ona verilmiş komponentdən çox az miqdarda əlavə etmək, 1
mol əlavə
edilən maddədən alınan artımı һesab etmək. Bu üsulla һesablanan
p və
T-
nin sabit qiymətlərində xassələrin dəişməsi parsial molyar xassələr
G
1
olacaqdır. Deməli,