Misir S
əfərov
10
Mü
əllim: Bəs birləşmənin ikinci tərəfi hansı şəkilçi
il
ə düzəlib?
Şagird: Birləşmənin ikinci tərəfi mənsubiyyət
şəkilçisi ilə düzəlib.
Mü
əllim: İndi kim üçüncü növ təyini söz birlə-
m
əsinin necə düzəldiyini söyləyər?
Şagirdlərdən bir neçəsi tərifi başa düşdükləri kimi
söyl
ədikdən sonra özüm tərifi olduğu kimi deyir və bunu
uşaqların bir-ikisindən də soruşuram. Sonra yenə də sinfə
müraci
ət edərək üçüncü növ təyini söz birləşməsinin tərəf-
l
ərinin hansı nitq hissələrindən düzəldiyini soruşuram.
Bel
əliklə, şagirdlər yeni dərsin tərifini və xüsusiyyətlərini
özl
əri deyirlər.
Qrammatik t
ərifin öyrənilməsində müqayisədən də
istifad
ə edirəm. Tutaq ki, isim və sifətin fərqini aydın-
laşdırmaq lazımdır. Bunun üçün hər iki nitq hissəsinin
t
ərif və xüsusiyyətlərini şagirdlərdən soruşuram. Sonra
uşaqlar həmin nitq hissəslərini müqayisə edirlər. Aydın
olur ki, isim
əşyanın adını, sifət isə əşyanın əlamətini
bildirir. İsim kim?, nə?, hara?, sifət isə necə?, nə cür?,
hansı? suallarından birinə cavab verir. İsimlər mübtəda,
sif
ətlər təyin vəzifəsində işlənir və s.
Bu müqayis
ənin köməyi ilə şagirdlər həm isim və
sif
ətin təriflərini şüurlu surətdə mənimsəyir, həm də həmin
nitq hiss
ələrini bir-birindən asanlıqla ayırırlar. Lakin etiraf
etm
ək lazımdır ki, bəzi şagirdlər tərif və qaydaları dərk
etm
ək əvəzinə şüursuz olaraq əzbərləyir, tərifdə söylə-
nil
ən xüsusiyyətləri işdə tətbiq etməyi bacarmırlar.
Deyil
ənlərdən aydın olur ki, qrammatik tərif və
qaydanı şüurlu surətdə mənimsəməyin əhəmiyyəti bun-
dadır ki, şagird bir dil hadisəsini digərindən ayırmaqla
Az
ərbaycan dili məsələləri
11
onu başqalarından fərqləndirir, qrammatik məfhumların,
qarışıq mühakimələrin dolaşıq salınmasının qarşısını alır,
t
əfəkkürün aydınlığını təmin edir.
1974
Misir S
əfərov
12
TƏBLİĞATÇININ NİTQİ
Xalqımızın mədəni səviyyəsi durmadan yüksəlir,
t
əfəkkürü getdikcə genişlənir. Bununla həmahəng dil və
sür
ətlə inkişaf edir. Böyük siyasi kampaniyalar, tarixi
nailiyy
ətlər dövründə xalq arasında canlı sözə tələbat
xüsusil
ə artır. Hər bir ideoloji cəbhə döyüşçüsü “inandırıcı
t
əbliğat işi” (L.İ.Brejnev) aparmaq üçün başqa amillərlə
yanaşı, şifahi nitqini də düzgün qurmalı, dil materialından
yerli-yerind
ə istifadə etməyi bacarmalıdır. Hər bir təbli-
ğatçı məşğələyə hazırlaşarkən özünə tələbkarlıqla yanaş-
malı, böyük rus yazıçısı A.P.Çexovun dediyi kimi, bilmə-
lidir ki, “ziyalı adam üçün yaxşı oxuyub yazmağı bacar-
mamaq n
ə dərəcədə layiqsiz, yaramaz bir işdirsə, səliqəsiz
v
ə pis danışmaq da bir o qədər nöqsandır”.
Bu bir h
əqiqətdir ki, hər bir təbliğatçıya nüfuz
qazandıran amillərdən biri, bəlkə də, birincisi onun dil
materialından necə istifadə etməsidir. Təbliğatçı qüdrətli
söz silahına nə qədər yaxşı yiyələnsə, dinləyicilərlə daha
tez ünsiyy
ətə qoşular və partiyanın ona etibar etdiyi
ictimai v
əzifəni bir o qədər müvəffəqiyyətlə yerinə yetir-
miş olar. Bütün bunları nəzərə alaraq partiya fəallarına
köm
ək məqsədilə şifahi nitq mədəniyyətinə, xüsusilə
t
əbliğatçının dilinə aid tələbləri, qısaca da olsa, aydın-
laşdırmağı lazım bilirik.
Respublikamızda marksizm-leninizm təhsili sistemin-
d
ə minlərlə təbliğatçı çalışır. Onlar dinləyicilərə partiya və
Az
ərbaycan dili məsələləri
13
hökum
ətimizin siyasətini izah edir, öyrədir, müdavimləri
daha yaxşı, daha məhsuldar işləməyə ruhlandırırlar. Bu,
sevindirici haldır.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, təbliğatçıların hamısı məşğə-
l
ələri yüksək səviyyədə təşkil edə bilmir, çətinlik çəkir.
Ona gör
ə passiv keçən məşğələlərdə müdavimlər tez-tez
saata baxır, əsnəyir, təbliğatçını dinləmək əvəzinə yol-
daşları ilə söhbət edirlər. Məşğələ zamanı yaranan bu
v
əziyyət nə ilə əlaqədardır? Niyə qabaqcıl təbliğatçıların
nitqin
ə maraqla qulaq asır, vaxtın belə necə keçdiyini
bilmirik, b
əzilərinin çıxışlarına isə candərdi, necə deyərlər,
n
əzakət xatirinə qulaq asır, çox vaxt təbliğatçının nə haqda
danışdığını belə unuduruq?
Bütün bunlar, h
ər şeydən əvvəl, ondan irəli gəlir ki,
t
əbliğatçıların hamısı auditoriya qarşısında çıxış etmək
bacarığına eyni dərəcədə malik deyil. Dinləyiciləri maraq-
landırmaq, onların diqqətini cəlb etmək və lazımi istiqa-
m
ətə yönəltmək üçün nitq mədəniyyətinə yiyələnmək,
natiqlik m
əharətini daim təkmilləşdirmək tələb olunur.
M
əlumdur ki, siyasi və iqtisadi təhsil sistemlərində
çalışan təbliğatçılar üç mərhələdə - ibtidai, orta və ali mər-
h
ələdə məşğələ aparırlar. Ona görə də təbliğatçı auditoriya
da bu m
ərhələlərin hər birinin xarakterinə uyğun
danışmalı, dinləyicilərin həm bilik dairəsini, həm də
dünyagörüşünü mütləq nəzərə almalıdır. Elə danışmaq
lazımdır ki, fikir dinləyicilərə tamamilə aydın olsun. Tutaq
ki, t
əbliğatçı ibtidai və ya orta mərhələdə dinləyicilərlə
m
əşğələ keçir. Əgər o, öz nitqində məsələn, “ danışıq”
(ümumi c
əbhədən ayrılaraq danışıq aparmaq), “eqoist”
(xudbin, özünü sev
ən), “maoizm” (antikommunizmin ən
mürt
əce cərə-yanı), “şovinizm” (hakim millətin millətçilik
siyas
əti) kimi sözlər işlədirsə, bu ifadələrin mənasını
Dostları ilə paylaş: |