Monopolistik raqobat va oligopoliya

3.Oligopoliya bozorining asosiy modellari

Oligopoliyalarni bozordagi faoliyat olib borish siyosati xar xil bo‘lganligi uchun ularning turli modellari va turlari shakllangan. Shartli ravishda ularni ikkiga ya’ni, kooperatsiyalashgan va kooperatsiyalashmagan oligopoliya turlariga bo‘lish mumkin.

Kooperatsiyalashgan oligopoliyada firmalar o‘zaro kelishib olgan holda faoliyat olib boradilar. Bir firmaning keyingi xarakatini boshqa bir firma oldindan biladi. Nokooperatsiyalashgan oligopoliyada firmalar mustaqil ravishda tavakallchilikni o‘z bo‘yniga olib optimal ishlab chiqarishni o‘zlari belgilaydilar. Shularga asoslanib oligopoliyalarning asosiy modellari tasniflanadi.
Kurnoning duopoliya modeli. Ikki raqobatlashuvchi firma o‘rtasidagi munosabatlarni duopoliya sharoitida 1838 yil birinchi bo‘lib o‘rgangan fransuz iqtisodchisi Ogyusten Kurno hisoblanadi. Bu holat nokooperatsiyalashgan oligopoliyani ilk marotaba tahlil qilish imkonini bergan. Bu munosabatni o‘rganishda quyidagilar faraz qilinadi: ikkala firma ham bir xil tovar ishlab chiqaradi va bu tovarlarga bo‘lgan bozor talabi chizig‘i ularga ma’lum. Ikkala firma ham bir vaqtning o‘zida mustaqil ravishda tovar ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qilinganda, har bir firma shuni bilish kerakki, uning raqobatchisi ham ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qiladi va mahsulotning pirovard narxi ikkala firma tomonidan ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘ladi.
Kurno modelida har bir firma mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qilganda, raqobatchi firma tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini o‘zgarmas deb qaraydi. Kurno modelini misolda ko‘rib chiqamiz.
Faraz qilaylik, ikkinchi firma mahsulot ishlab chiqarish xajmi nolga teng. Unda birinchi firma bozordagi barcha talabni qondiradi va maksimal ishlab chiqarish xajmiga erishadi. Agar ikkinchi firma io‘lab chiqarishni bir birlikka oshirsa, unda birinchi firma bozordagi qolgan talabni qondiradi. (bozordagi talab-ikkinchi firma mahsulotiga talab=birinchi firma ulushi). Agar ikkinchi firma maksimal darajada ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yib, bozordagi barcha talabni qondirsa, birinchi firma o‘z ishlab chiqarishini nolga tenglashtirishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, bir firmaning optimal ishlab chiqarish xajmi boshqa bir raqobatchi firmaning ishlab chiqarish xajmini oshirishi yoki kamaytirishiga qarab o‘zgarib turadi.
Birinchi firmaning ishlab chiqarish chizig‘i bilan ikkinchi firmaning ishlab chiqarish chizig‘i kesishgan nuqtaga mos keluvchi birinchi va ikkinchi firmalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot hajmlari muvozanati Kurno muvozanati deyiladi.
Muvozanat nuqtada har bir firma o‘zining raqobatchi firmasining ishlab chiqarish hajmini aniq faraz qiladi. Muvozanat nuqtaga mos holda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi ikkala firma uchun ham optimal hisoblanadi va hech qaysi firma o‘z mahsulotining ishlab chiqarish hajmini optimal hajmdan ko‘proq yoki kamroq hajmga o‘zgartirishdan manfaatdor emas.
Mahsulot hajmini optimal hajmdan har qanday o‘zgartirilishi ikkala firmaning ham daromadini kamayishiga olib keladi.
Kurno modeli duopolistlar Kurno muvozanat holatida bo‘maganda, ular shu muvozanatga erishish uchun harakat qilishi mumkinligi to‘g‘risida hech narsa demaydi. Nima uchun deganda, modelda raqobatchining mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmas deb qilinadigan asosiy farazi bajarilmaydi. Hech qaysi firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmasdan qolmaydi.