Mövzu “BİTKİ ekologiyasi” FƏNNİNİn predmeti, İNKİŞaf tariXİ VƏ problemləRİ. Plan

MÖVZU 3. İŞIQ və İSTİLİK EKOLOJİ AMİL KİMİ

PLAN

1. 
   İşıq ekoloji amildir.
   
2. 
   İşığa münasibətinə görə bitkilərin ekoloji qrupları.
   
3. 
   Bitkilərin işıqlanmaya reaksiyaları.
   
4. 
   Bitkilərin işıqlanmaya uyğunlaşması.
   
5. 
   Bitki həyatında istilik amilinin rolu.
   
6. 
   İstiliyə münasibətinə görə bitki qrupları.
   
7. 
   Bitkilərin soyuğa davamlılığı.
   
8. 
   Bitkilərin istiyə davamlılığı.
   

ƏDƏBİYYAT

1. Babayev F.Ə. Bitki ekologiyası. Bakı, 2003, 232 səh.

2. Novruzov V.S., Qurbanov E.M, İsmayılova Z.M. Bitki ekologiyası (geobotanika əsasları ilə) Bakı, 1998, 197 səh.

3. Горышина Т.К. Экология растений. Москва, 1978.

4. Двoраковский М.С. Экология растений. Москва, 1983, 190 c.

5. Культиасов И.М. Экология растений. Москва, 1982.

6. Лархер В. Экология растений. Москва, 1978.

7. Шенников А.П. Экология растений. Москва, 1950.

1. 
   İşıq ekoloji amildir.
   

İşığın əhəmiyyətindən danışarkən ilk olaraq qeyd etmək lazımdır ki, işıq fotosintezə lazım olan şüa enerjisi mənbəyidir. İşıq bitkilərin həyatında mövsümiliyi (fotoperiodizm) və bitkilərin Yer kürəsində yayılmasını nizamlayır. Bunlardan əlavə. Işıq bitkilərə forma əmələ gətirici təsir göstərir. İşıq toxumların cücərməsinə, çiçəkləməyə, meyvə əmələ gəlməsinə və bitkilərin digər həyati proseslərinə təsir edən əsas ekoloji amildir.

Təbii işıq mənbəyi Günəş radiasiyasıdır. Günəş radiasiyası uzunluğu 150-3000 nm olan şüalarla təmsil olunur. Atmosferə çatan Günəş radiasiyasının 42%-i əks olunur və səpələnir, 15%-i atmosferdə (su buxarı, toz və qaz molekulları tərəfindən) tutulur. Onun Yer səthinə ancaq 43%-i gəlib çatır.

Uzunluğu 290nm-ə qədər olan şüalar ozon təbəqəsi tərəfindən tutulur. Yerə ən çox infraqırmızı (50%) və görünən şüa spektri (45%) gəlir. Şüa enerjisinin 5%-ni uzun dalğalı (290-390 nm uzunluqlu) ultrabənövşəyi şüalar təşkil edir.

Fotosintez, əsasən, 380-720nm uzunluqlu şüalanma sahəsi hesabına baş verir. Bu şüalanma sahəsi FAR, yəni fotosintetik fəal (aktiv) reaksiya adlanır.

Görünən işığın dalğa uzunluğu 390-760nm-dir (şəkil1):

1. 
   bənövşəyi -390-455 nm 5. sari-yaşıl -550-575nm
   
2. 
   göy – 455-485 nm 6. sari – 575-585 nm
   
3. 
   mavi – 485-505 nm 7. çəhrayi – 585-620nm
   
4. 
   yaşil – 506-550nm 8. qirmizi – 620-760nm
   

ФАР

350 ултрабянюв. 380 390 эюрцнян 720 760 инфрагырмызы шцалар 3000нм.

Şəkil 1. Günəş radiasiyasının tərkibi.

Yaşıl yarpaq üzərinə düşən şüa enerjisinin, orta hesabla, 75%-ni (mezoflitlərdə 75-78%-ni, sukkulentlərdə 86-88%-ni) udur. İntensiv işıqlanma şəraitində bu şüa enerjisinin 1-2%-dən, işığın aşağı intensivliyində isə 10%-dən fotosintezdə istifadə olunur. Yarpaq tərəfindən udulan enerjinin 90-99%-i istilik enerjisinə çevrilir, transpirasiya və digər biokimyəvi, fizioloji proseslərə sərf olunur. Bitkilər tərəfindən toplanan kimyəvi enerji piramida qaydasında bütün canlıları hərəkətə gətirir.

İşıq amili – işığın intensivliyi, düşmə bucağı, dövrülüyü, spektr tərkibi və s. kimi kiçik amillərlə xarakterizə olunur. İşığın intensivliyi, yəni şüalanma selinin sıxlığı (jt) vahid zamanda (Δt) vahid səthdən (s) keçən elektromaqnit enerjisidir (J=ΔW / S ^. Δt, BS-də vahidi vatt/m²-dir). Bu enerji E=h ^. γ bərabər porsiyalar (kvantlar) şəklində atomlardan şüalanır və xlorofil (ayrı-ayrı molekullar) enerjini porsiyalarla udur. Bu parçalanmaya və s. kifayət edir. (CO₂ C + O₂).

İşıqlanma isə vahid zamanda vahid səthdən (1m²) keçən işıq toplusudur (limenlə ölçülür). İşıqlanmanın ölçü vahidi lüksdür (lk).

Fotosintezin effektivliyi işığın intensivliyindən və düşmə bucağından asılıdır. İşıq amilinin intensivliyi, dövrülüyü və spektr tərkibi – yerin coğrafi en dairəsi, dəniz səviyyəsindən hündürlüyü, ilin vaxtı, dumanlılıq, atmosferin çiçəklənmə həddi və s. amillərdən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, aşağı dağ qurşağı ilə müqayisədə, yuxarı dağlıqda radiasiya 2 dəfə çoxdur. Burada işığın qar tərəfindən əks olunması və ultrabənövşəyi şüaların çoxluğu işıqlanma şəraitini kəskinləşdirir. Müəyyən olunmuşdur ki, belə şəraitdə alp bitkiləri istisna olmaqla digər bitkilər məhv olurlar.

Su mühitində də işığın intensivliyi azalır. Su bitkiləri günəvər sahə bitkiləri kimi işıq ala bilmirlər. Suyun şəffaflığından və dərinliyindən asılı olaraq, işığın suya daxil olma dərəcəsi dəyişir. Aralıq dənizində 1 metr dərinlikdə işıqlanma 82% olduğu halda, 5 metrdə -2 qat, 30 metrdə isə bu göstərici 10 dəfə azalır. İnfraqırmızı şüalar bir neçə santimetr, ultrabənövşəyi isə bir neçə desimetrdən 1 metrə qədər su qatı keçir. İşıq qum və torpaq yarıqlarının arasından da keçə bilir. (bir neçə santimetrə qədər). Bir sözlə, işığın intensivliyi ekvatorda və qütblərdə, mülayim ölkələrdə, günün müxtəlif vaxtlarında, müxtəlif hündürlüklərdə eyni deyil. Nəticədə işıq amili konkret şəraitdə bitkilərə fərqli təsir göstərir.

2. 
   İşığa təsirinə görə bitkilərin ekoloji qrupları.
   

Mühitdə işıq amilinin müxtəlif olması, bitkilərin də həmin amilə qarşı müxtəlif reaksiya almasına səbəb olur. Bitkilərin işığa olan münasibətlərini, təxmini olaraq, müəyyənləşdirmək üçün işıq təminatı (və ya işığın nisbi minimumdan) anlayışından istifadə olunur.

İşığın nisbi minimumu – işığın elə intensivliyidir ki, belə işıqda bitki hələ yaşamını tam itirmir. İşıq təminatının da üç koordinat nöqtəsi (L_min., L_opt., L_max.) var. İşıqlanma L_min-dan az olduqda bitki məhv olur. Məsələn, şam meşəsində yarpaqların saralmaq üzrə olduğu sıxlıqda işıqlanma 4000 lüks, açıq sahədə isə 40000 lüks olarsa, bu, şam ağaclarının nisbi işıq minimumunun 0,1-ə (L_nis= 4000/40000 = 0,1) bərabər olması deməkdir. L_nis nə qədər kiçik olarsa, L_min ilə L_max arasında fərq artır (bu misalda 4000 və 40000 lüks) və bitki o qədər kölgəyə davamlı hesab olunur. İşığın nisbi minimumu 1/10, 1/20, 1/55 və s. kimi ifadə olunur. İfadə nə qədər kiçiksə, bitki bir o qədər kölgəyə davamlı hesab olunur.

İşığa münasibətinə görə bitkiləri 3 qrupa bölürlər:

1. 
   helofitlər (helio-günəş, fiton-bitki) və ya işıqsevən bitkilər-tam işıqda inkişaf edən bitkilərdir. Bozqır, səhra, tundra, müşəsiz dağ bitkiləri bu qrupa mənsub olan bitkilərdir.
   
2. 
   fakültativ helofitlər. (kölgəyə davamlı bitkilər) –tam işıqlı yerdə yaxşı böyüyür, kölgədə də yaxşı inkişaf edirlər. Tropik mənşəli otaq bitkiləri, çəmən –bozqır və bir sıra meşə bitkiləri bura aiddir.
   
3. 
   skioflitlər (kölgə sevən bitkilər) –yalnız kölgədə yaşayan bitkilərdir. Açıq yerlərdə bitmirlər. Əsmə, məryəmnoxudu, dalamaz gicitkən, yaz lərgəvəri, ayı döşəyi və digərləri bu qrupa aid olan bitkilərdir.
   

Bitki qrupları arasında kəskin sərhəd yoxdur. Müxtəlif torpaq iqlim şəraitində müəyyən bir bitkinin işığa münasibəti müxtəlif ola bilər.

Bitkilərin kölgəyə davamlılıq göstəricisi kimi – müvazinət (kompensasiya) nöqtəsindən də istifadə olunur. Aşağı intensivlikli işıqda fotosintezlə tənəffüs arasında, yəni tənəffüs nəticəsində ayrılan CO₂ miqdarı ilə fotosintez prosesində istifadə olunan CO₂ arasında müvazinət pozulur. Tənəffüslə fotosintez arasındakı müvazinətin saxlanmasını təmin edən işığın intensivliyi – müvazinət nöqtəsi adlanır. İşıq bitkilərində müvazinət nöqtəsi yüksək işıqlanmaya, kölgəsevən bitkilərdə isə zəif işıqlanmaya uyğun gəlir. İşıqsevən xardal bitkisində müvazinət nöqtəsi 900 lüks işıqlanmada başladığı halda, kölgəsevən marşansiya mamırında 100 lüksda başlayır. Aşağı işıqlanmada kölgəsevən bitkilərdə CO₂-nın assimilyasiyası işıqsevən bitkilərə nisbətən sürətli olur.

İşıqsevən bitkilər kölgəsevənlərdən tənəffüsün sürəti ilə də fərqlənirlər. Məsələn, xardalın 50cm² yarpaq səthində tənəffüs sürətli saatda 0,87m³ karbon qazına, mamırda isə 0,06 m³-a bərabər olur.

Müxtəlif ekoloji qruplara aid olan bitkilər (helofitlər və skiofitlər) yarpaqlarınınn forması, quruluşu və ölçüsünə görə fərqləndiyi kimi yaşıl plastidlərin miqdarı və ölçülərinə görə də fərqlənirlər. Kölgədə bitən bitkilərdə yarpaq ayasının 1sm²-da 2,0-2,5 mln. (ətirşah) yaşıl plastid olduğu halda, quraqlıq və açıqda bitən helofit gəvəndə 89 mln. ədədə çatır.

3. 
   Bitkilərin işıqlanmaya reaksiyaları.
   

İşığın təsirindən bitkilərdə əmələ gələn forma dəyişkənlikləri, anatomik dəyişikliklər, fotoperiodizm, aktinoritmizm ( uzun və qısa günlülük) və s. bitkilərin işıqlanmaya reaksiyalarıdır.

1. 
   Bitkilərdə işığın təsirindən forma dəyişkənlikləri baş verir. Bu proses fotormorfizm adlanır. Məsələn, işıqsevən kartof bitkisi kölgəyə düşdükdə etiollaşmış zoğlar (ağ və ya azca sarımtıl rəngli anormal zoğlar) əmələ gəlir. Etiolasiya qısa işıq dalğalarının çatışmamasının və infraqırmızı şüaların təsirinin nəticəsi olub, fərdi inkişafın ikinci mərhələsini, yəni bölünmə fazasını gecikdirir. Qısa dalğalı (göy, bənövşəyi) şüalar hüceyrənin bölünməsini nizamlayır, lakin hüceyrənin inkişafında uzanma fazasını gecikdirir. Qısa dalğalı şüalarla zəngin olan yerlərdə bitən alp bitkilərinin boyu da məhz bu səbəbdən qısadır.
   
2. 
   İşıqlanma bitki yarpaqlarının anatomik quruluşlarına da təsir edir. İşıq bitkilərində yarpaq toxumaları yaxşı inkişaf edir. (Onlarda epidermis xırda və nazikdivarlı hüceyrələrdən ibarətdir, ağızcıqların miqdarı çoxdur). Skiofitlərdə isə bunun əksi müşahidə olunur.
   
3. 
   Bitkilərin günün işıqlı hissəsinin (gecə və gündüzün) mövsümi dəyişməsinə olan reaksiyası fotoperiodizm adlanır. Fotoperiodizm sayəsində bitkilərdə inkişaf mərhələləri nizamlanır, digər ekoloji amillərin əlverişli olmasına baxmayaraq, bitki özünü hələ isti aylardan başlayaraq qışlamaya hazırlayır.
   
4. 
   Bitkilərin inkişafında uzun və qısa günlülük, yəni aktinoritmizm böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bunu 1920-ci ildə amerika alimləri Qarner və Allard təcrübi olaraq sübut etdilər. Bitkilər aktinoritmizm əlamətlərinə görə 3 qrupa bölünürlər:
   

1. 
   uzungün bitkiləri –işıqlanma 12 saatdan az olduqda çiçəklənməsi gecikən və ya baş verməyənlər (çovdar, arpa, vələmir, xaş-xaş və s).
   
2. 
   qısagün bitkiləri –işıqlanma 12 saatdan çox olduqda çiçəklənməsi gecikən və bar verməyənlər (pambıq, soya, paxla, çəltik). Məsələn, soya 12 saatlıq işıqlanmada 100 günə, 5 saatlıq işıqda 37 günə çiçəkləyir. Pambığı şimalda uzun işıqlanma şəraitində əkdikdə çiçəkləmə gecikir və hətta məhsul vermir.
   
3. 
   neytral və ya aralıq bitkilər. Uzun və qısa günlü işıqlanma şəraitlərində çiçəkləyən bitkilərdir.
   

Planetimizin şimalında uzun gün bitkiləri, orta qurşaqda ( 35-40⁰-en dairəsində) hər ikisi, ekvatora yaxın ərazilərdə qısa gün bitkiləri bitərək yayılmışlar. İşıq amili bitkilərin yer kürəsində yayılmasını nizamlayan başlıca amildir.

4. 
   Bitkilərin işıqlanmaya uyğunlaşmaları.
   

Bitkilərdə işıq amilinə qarşı müxtəlif uyğunlaşmalar əmələ gəlmişdir. Açıq işıqlanmada zədələnməni məhdudlaşdırmaq üçün bitkilərdə aşağıdakı uyğunlaşmalar qeydə alınmışdır:

1. 
   xloroplstlarin hüceyrə divarına çəkilməsi (fototaksis);
   
2. 
   yarpağin gün işığına səmtləşməsi. Yarpaqlar heliofitlərdə vertikal, skiofitlərdə isə horizontal dayanmağa çalışır);
   
3. 
   bir sıra hündür dağ bitkilərində antisianın pərdə kimi hüceyrəni ultrabənövşəyi şüalardan mühafizə etməsi;
   
4. 
   heliofitlərin çoxunda ağımtıl rəngdə tükləmə və s.
   
5. 
   Yarpaq ayasının günəş işığına səmtləşməsi işığa uyğunlaşmaya ən yaxşı misaldır. Səmtləşmənin üç forması ayırd edilir:
   

-yarpaq ayası üfqi vəziyyət alıb, Günəş şüalarına perpendikulyar yerləşir. Belə vəziyyətdə yarpaqlar Günəş şüalarından maksisum istifadə edirlər;

-yarpaq ayası müəyyən qədər şaquli vəziyyət alıb, Günəş şüalarına paralel, səmtləşir. Artıq qızmanın qarşısı alınır;

-yarpaq ayası həm şaquli, həm də üfqi yerləşir. Yarpaqların Günəş şüalarına paralel və perpendikulyar yerləşməsi yarpaq mozaikası adlanır. Yarpaq mozaikasını həmişəyaşıl daş sarmaşiğinda, tənəklərdə, qarğıdalıda və digər bitkilərdə aydın görmək olar. Pambıqda yarpaq ayası gün ərzində Günəş şüalarının istiqamətindən asılı olaraq, vəziyyətlərini dəyişirlər.

Bitkilərdə zəif işıqlanmaya uyğunlaşma da formalaşmışdır. Mamırlar, birhücüyrəli yaşıl və göy-yaşıl yosunlar torpağın və süxurların 30-60-sm-dərinliyində bitərək, yalnız yarıqlardan süzülən işıqdan istifadə edirlər. Bu bitkilərin kölgəyə son dərəcə davamlılığı onların quruluşu ilə əlaqədardır. Onlarda mexaniki toxumalar azdır, toxumalar zəif işıqdan istifadə edə bilən xlorofildaşıyan hüceyrələrdən ibarətdir.

5. Bitki həyatında istilik amilinin rolu.

Bitki həyatında mühüm rol oynayan amillərdən biri də istilikdir. Orqanizmdə gedən bütün biokimyəvi proseslər daxili və xarici temperaturdan asılıdır. Digər poykiloterm orqanuzmlər kimi bitkilərin də sabit bədən temperaturu olmadığından, onlar ətarf mühitin temperaturundan çox asılı olurlar.

Bitkilər üçün Yer kürəsində təbii istilik və enerji mənbəyi Günəşdir. Bitkilər tərəfindən udulan şüa enerjisinin, işığın intensivliyindən asılı olaraq, 1-10%-i kimyəvi rabitə enerjisinə, digər qismi isə mexaniki və istilik enerjisinə çevrilir.

Temperatura bitkilərdə bir çox həyati proseslərə təsir göstərir.

1. 
   Fotosintezin ilkin prosesləri temperaturadan asılı olmasa də, xloroplastlarda işıq enerjisinin kimyəvi çevrilməsi və fotosintezdə baş verən fermentativ reaksiyalar temperaturadan asılı olaraq şəklində həyata keçirilir. Fotosintez bir çox bitkilərdə 8-14⁰ C dən başlayır. Şimalda iynəyarpaqlılar 3⁰C-də də fotosintetik fəaliyyəti davam etdirirlər. Müəyyən temperaturadan sonra fotosintez dayanır (t=50⁰ C olduqda kartofda fotosintez kəsilir.).
   

%

^{10 20 30 40 50 60 70 80} C⁰

Şəkil 2. Fermentativ reaksiyaların temperaturdan asılılıgı.

2. 
   Temperatura tənəffüsə də təsir göstərir. Vant-hoftun “tənəffüsün kimyəvi qaydasına”görə bitkilərdə, xüsusilə tropik bitkilərdə, temperatura 10⁰C-dən aşağı düşdükdə tənəffüs intensivliyi artır və əksinə-yuxarıya doğru 25-30⁰ C-ə kimi getdikcə azalır. Kartofda tənəffüs 50⁰ C-də olduqca aşagı düşür.
   
3. 
   Temperaturanın 20⁰C-dən 0⁰C-ə qədər azalması nəticəsində köklərin su sorması 60-70% azalır.
   
4. 
   İstilik vegetasiya dövrünün uzunluğunun da təsir edir. İstər dağlarda yüksəkliyə qalxdıqda və istərsə də ekvatordan şimala doğru getdikcə temperaturanın qanunauyğun aşağı düşməsi vegetasiya dövrünün uzunluğuna da azalmasına səbəb olur. Tundrada vegetasiya dövrü 1,5-2,5 aya, meşə-tundrada 2-3 aya, tayqada 3-5 aya, enliyarpaqlı meşələr zonasında isə 5 aya başa çatır. Böyük Qafqazın yüksək dağlığında bəzi topal növlərində tam inkişaf sikli 1800-2400 m yüksəklikdə 125 günə, 2400 m-də -110 günə, 2600-2800 m-də 90 günə, 2800-3000 m-də 65 günə başa çatır.
   

Şimalda getdikcə hər 111 km-də temperatura 1⁰C (bəzən 0,6-1,0⁰C), yuxarı qalxdıqca isə hər 100m-də 0,65⁰C (0,5-1,0⁰C) azalır. Üfüqi və şaquli temperatura qradientinə uyğun olaraq, bitkilərin fenologiyası üfqi istiqamətdə 111km-də 4 gün, şaquli istiqamətdə hər 100 metrdə 3 gün gecikir.

5. 
   Temperatura bitkilərə stimulə edici təsir göstərir. Aşağı temperatura çiçək tumurcuqlarının əmələ gəlməsini (payızlıq taxıllarda və ikiilliklərdə-yarovizasiya), toxumların yaxşı cücərməsini (stratifikasiya – meyvə toxumları 2-3 aya) stimulə edir.
   
6. 
   İstilik inkişafı sürətləndirir. Məsələn, 2002-ci ildə Gəncə ətrafında ağacların çiçəkləməsi orta çoxillik göstəricidən 20-25 gün tez baş vermişdir. Fındıq fevralın 4-də, zoğal 21-də, ərik ağacları isə martın 6-da çiçəklənməyə başlamışdır.
   
7. 
   Ayrı-ayrı bitki növ və qruplarının coğrafi yayılmasında istilik xüsusi rol oynayır. Finik palmasının meyvə verməsinin şimal sərhəddi illik istiliyi 18-19⁰ C olan izotermə uyğun gəlir. Üzüm isə orta temperaturu 15⁰C olan izoterm daxilində 6 ay müddətində yetişir.
   

Hər hansı bir ərazidə vegetasiya dövrünün istilik ehtiyatını qiymətləndirmək üçün aktiv temperatura məcmusundan (ATM) istifadə edilir. Aktiv temperatura məcmusu bitkinin istiyə olan tələbatını qiymətləndirmək üçün yaxşı göstəricidir. O, hər hansı mədəni bitki becərmə rayonunu təyin etməyə imkan verir. Aktiv temperatura məcmusu orta günlük temperaturası 10⁰C-dən yüksək olan dövrün temperaturlar cəmidir. Vegetasiya dövründə aktiv temperatura cəmi 1000-1400⁰C olan rayonlarda tezyetişən kartofu və kökü meyvəliləri, 1400-2200⁰C olduqda-taxılları, 2200-3500⁰ C olduqda isə meyvəçiliyi inkişaf etdirmək olar.

Bununla yanaşı səmərəli temperatura məcmusu (STM) anlayışından da istifadə olunur. STM-orta günlük temperaturası bioloji temperatura minimumundan yuxarı olan temperaturanın məcmusudur. O, bitkinin müəyyən inkişaf dövrü üçün hesablanır. STM inkişaf dövrünün başa çatması üçün tələb olunan effektiv istiliyin məcmusudur.

Hər bir bitkinin bioloji temperatura minimumu vardır. Həmin temperatura minimumu bitkinin müəyyən inkişaf fazasında aktiv inkişafını təmin edir. Əksər mədəni bitkilər üçün bioloji temperatura minimumu 3-5⁰ C-dirsə, cənub mənşəli bitkilər (pambıq, çəltik və s.) üçün isə 10-15⁰ C-dir. Fevralda temperatura 5⁰C- dən yüksək olduqda meyvə ağaclarında inkişaf başlayır.

ATM və STM aşağıdakı kimi hesablanır:

ATM = (t₁ – 10) + (t₂ – 10) +....+ (t_n – 10) və ya ATM = (t₁+t₂+....+t_n)-10n

STM = (t₁-5) + (t₂-5)+....+ (t_n -10) və ya STM = (t₁+t₂+....+t_n)-5n.

6. İstiliyə münasibətlərinə görə bitki qrupları.

Bitkilər istiliyə olan tələbatlarına görə termofil (istilik sevən) və kriofil (soyuq sevən) olurlar. Elenberq H. (1974) bitkiləri istiyə münasibətlərinə görə 6 qrupa bölür:

T₀ –indiferent bitkilər-istiliyə qarşı laqeyd, temperaturaya qarşı amplitudası böyük olan bitkilər;

T₁ –şaxtaya çox dözümlülər;

T₂- soyuğa davamlı bitkilər (meşələrin şimal sərhəddinə qədər gedən bitkilərdir);

T₃ –orta soyuğa davamlı bitkilər (qarışıq meşələrin əsas bitkiləri bura aiddir);

T₄ –istilik sevən bitkilər (cənub yamacların və tropikanın bitkiləri);

T₅ –çox istiliksevən bitkilər (bunlar azca şaxtaya həssasdırlar).

Temperatura iqlim amilləri içərisində bitkilərin inkişafı və yayılmasına ən çox təsir edən amildir. A.Dekandol (1874), iqlim qurşaqlarına uyğun olaraq, bitkiləri 6 (0+5) ekoloji-fizioloji qrupa ayırır:

1. 
   Meqistotermlər –illik orta temperatura 30⁰ C- dən yuxarı olduqda inkişaf edən bitkilərdir (daş kömür dövrü bitkiləri);
   
2. 
   Meqatermlər-şaxta keçirməyən bitkilər (orta illik temperaturası 18⁰C-dən yuxarı olan şəraitdə bitən tropik və subtropik bitkilər);
   
3. 
   Kseotermlər –isti və quru iqlim bitkiləri (quru və yüksək temperaturada bitən səhra bitkiləri);
   
4. 
   Mezotermlər-soyuq dövrlü, isti iqlim bitkiləri (Aralıq dənizi bitkiləri, subtropik bitkilər və s);
   
5. 
   Mikrotermlər-mülayim soyuq qurşaq bitkiləri (mülayim qurşaqda bitən bitkilər);
   
6. 
   Hekstotermlər –hündür dağ və polyar qurşaq bitkiləri (soyuq bitkiləri bura aiddir). Q.Valter (1968) şimaldan ekvatora kimi 5 iqlim zonası olduğunu qeyd edir:
   

-Polyar (2 iqlim- arktika və antaraktik)-şaxtalar çox olur;

-Mülayim –yayı isti, qışı soyuq;

-Subtropik-qışda qar az hallarda olur;

-Tropik-şaxtasız iqlimə malikdir, şaxta az hallarda olur;

-Ekvator-temperatur il boyu 24-28⁰ C arasında olur.

Buna müvafiq olaraq dünyada 6 bitkilik zonası mövcuddur: tundra, meşə, bozqır, səhra, subtropik və tropik bitkilik zonaları.

7. Bitkilərin soyuğa davamlılığı.

Bitkilərdə normal biokimyəvi və fizioloji proseslər müəyyən temperatura həddində gedə bilir.İstiliyin maksimum və minimum dözümlülük həddini keçməsi həyat proseslərinin gedişini təmin edə bilmir və bitki məhv olur. Qeyd edək ki, bitkinin hər bir inkişaf fazası üçün də optimum, maksimum və minimum istilik rejimi səciyyəvidir. Tumlu meyvə bitkiləri digər inkişaf fazalarında təsadüfi -4-0⁰ C-temperaturaya dözdüklərinə baxmayaraq, bu hədd çiçəkləmə fazası üçün qorxuludur.

Bitkilər güclü şaxtaların təsiri altında məhv olurlar.

Torpiklərdə bitən bitkilər, məsələn pambıq bitkisi bir sutka ərzində +1-3⁰C-də, kakao bitkisi +8⁰C-də sıradan çıxır. Buna görə də tropik bitkiləri üçün “soyuğadavamlılıq” (+1-+ 10⁰C-ə davamlılıq), 0⁰C- dən aşağı temperaturda məhv ola bilən bitkilər üçün isə “şaxtayadavamlılıq” hadisələri daha səciyyəvidir.

N.A.Maksimova (1952) və prof. N.A.Qasımova (1986) görə bitkilərin aşağı temperaturada məhv olmasının səbəbi, sürətli soyuma zamanı hüceyrədə və hüceyrə aralarında buz kristallarının əmələ gəlməsidir. Buz kristalları sitoplazmanı susuzlaşdırmaqla bərabər, ona mexaniki təsir göstərir. Buzun təsirindən hüceyrənin osmotik xüsusiyyəti pozulur, sitoplazmanın kolloid maddələri koaqulyasiyaya uğrayır, nəhayət hüceyrə məhv olur. Suyu az olan, osmotik təzyiqi yüksək olan, böyüməsi ləng gedən hüceyrələrin şaxtaya davamlılığı yüksək olur. Buna görə də göbələk, yosun və şibyələrin aşağı temperaturaya davamlılığı yüksəkdir. Onların bəzi növlərinə (qırmızı, qonur yosunlara və s. yüksək dağlıqda qar üzərində də rast gəlinir. İynəyarpaqlı ağac və kollar, mərcangilə və digər bitkilər şaxtayadavamlı bitkilərdir.

Maksimova görə bitkilərin şaxtaya davamlılığının artırılmasında şəkərlər və hidrofil kolloidlərdən (pentozlar) başqa amin turşuları və duz məhlulları da mühüm rol oynayır.

Praktiki məqsədlər üçün ayazın (şaxtanın) proqnozlaşdırılmasında Mixaylevski üsulundan istifadə etmək olar. Növbəti gündə (sabah) sübh tezdən havanın gözlənilən minimum temperaturunu (M) belə tapırıq;

M = t₁ – (t₀ – t₁) ^. C

Burada, t₀-saat 14-də quru və t₁- həmin vaxt yaş termometr üzrə havanın temperaturasıdır; C-nisbi rütubətliliyə görə əmsaldır. Nisbi rütubət 60% olduqda əmsal 1,5-ə, 70%-2,0, 80%-3, 90% olduqda isə 4-ə bərabər olur. Əgər saat 14-də t₀=7,0⁰, t₁=3,0⁰ və nisbi rütubət 60%-dirsə, onda sübh çagına -1,5⁰ şaxta gözlənilir (M=3- (7-3) ^. 1,5=-1,5⁰C). Axşam saat 21-də hava aydın və buludsuz olarsa, alınan rəqəmi (M) 2⁰ C-də azaldırıq

8. 
   Bitkilərin istiyə davamlılığı.
   

Bitkilər aşağı temperaturadan məhv olduqları kimi yüksək temperaturadan da məhv olurlar. Bitkilərin yüksək temperaturadan məhv olmasının səbəbləri çoxdur. Bunların ən əsası fotosintetik aparatın zədələnməsi, sitoplazmada zülaların kouqulyasiyası (pixtalaşması), zülal-lipoid kompleksinin pozulması, protoplazmanın yüksək dərəcədə hidratlaşması (bu şaxtadan da baş verir) və zəhərli məhsulların əmələ gəlməsidir.

Hər bir bitki üçün müəyyən istilik rejimi və ittiyədözümlülük həddi vardır. İsti və quraq rayonların bitkiləri – sikserofitlər, bir çox sukkulentlər, məsələn kaktuslar və dovşankələmi yüksək temperaturaya çox davamlıdırlar. Onlar həyat qabiliyyətini 70⁰C- də saxlayırlar. Meyvə və toxumlar da yüksək temperatuaya dözümlüdürlər

Göy-yaşıl yosunlar 74-85⁰C-ə qədər çatan isti sularda inkişaf edirlər. Eksperimental şəraitdə maya göbələkləri 90⁰, mukor göbələkləri -110⁰ penisillium göbələkləri isə 200⁰C- də həyat qabiliyyətlərini saxlyırlar.

Şaquli temperatura qradienti (STQ)

Ölçmələr uyğun relyef və iqlim şəraitində aparılır, belə hesablanır:

Burada, ta-ty –aşağı və yuxarı nöqtələrdə temperatura fərqi;

hy-ha –hündürlüklər fərqi (metrlə);

100-əmsaldır, 100 metrdə havanın temperaturunun dəyişməsi müəyyən edilir.

Nümunə: =0,64⁰ C /100 metrdə.

MÖVZU 4. SU və HAVA EKOLOJİ AMİL KİMİ