Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

Şəkil 6.4

Məqsədimiz K^/ qeyri ətalət hesablama sistemində maddi nöqtənin hərəkət tənliyini Nyutonun ikinci qanununun (6.10) şəklində yazmaqdır.

K ətalət hesablama sistemində hərəkət tənliyi adi şəklə
malikdir
_→ →
m a = F
burada a^→ -baxılan maddi nöqtənin K sistemində təcilidir. Onu
(6.10) tənliyindən çıxsaq alarıq

F
^→ _ətalət=-m( a^→ - a^→ ) (6.11)
Ətalət qüvvəsi üçün bu ifadə qeyri ətalət hesablama sisteminin

F
düzxətli hərəkət halında ^→ _ətalət üçün (6.9) ifadəsinin
ümumiləşmiş ifadəsidir. Qeyri ətalət hesablama sisteminin
→ →_ ^→
irəliləmə hərəkəti halında ( a - a )= A . Beləliklə, ümumi halda
ətalət qüvvəsi cismin kütləsinin, əks işarə ilə götürülmüş ətalət hesablama sistemi və qeyri ətalət hesablama sistemlərinə nəzərən təcillərinin fərqinin hasilinə bərabərdir. Nümunə üçün ən sadə hala baxaq.
Fərz edək ki, fırlanan K^/ qeyri ətalət hesablama sistemində maddi nöqtə x^/z^/ müstəvisində sabit modullu v^/ sürəti ilə R radiuslu çevrə boyunca hərəkət edir (şəkil 6.5). K^/ qeyri ətalət
hesablama sistemində maddi nöqtənin a^→ təcili mərkəzəqaçma

təcili olub fırlanma mərkəzinə yönəlib və modulca bərabərdir.
_{ }  ^2

a
R

K ətalət hesablama sistemində maddi nöqtə həmin çevrə boyunca fırlanır, lakin onun sürətinin modulu bu sistemdə
^  cəmi ilə təyin edilir. Burada    R - fırlanan K^/
sistemində yerləşən maddi nöqtənin ətalət hesablama sistemində çevrə boyunca hərəkət sürətidir (baxdığımız halda
^→ və ^→ eyni istiqamətə yönəlmişlər).


Şəkil 6.5

Beləliklə, K ətalət hesablama sistemində maddi nöqtənin təcili a^→ mərkəzəqaçama təcili olub fırlanma mərkəzinə

yönəlmişdir və onun modulu

bərabərdir.
(^   R)²
a 
R
_ ^2
R
 2^   ² R
(6.12)

Beləliklə, (6.11) –dən istifadə edərək baxılan halda ətalət qüvvəsinin modulu üçün aşağıdakı ifadəni alarıq:
F_ətalət=m(a-a^/)=m²R+2mv^/ (6.13) Bu ətalət qüvvəsinin istiqaməti ( a^→ - a^→ ) vektorları fərqinin istiqamətinin əksinə yönəlmişdir. Belə ki, (6.12) əsasən a^→ -nın

76

modulu a^→ in modulundan böyükdür, onda ( a^→ - a^→ ) vektorları
fərqinin istiqaməti fırlanma oxuna doğru yönəlmişdir və

F
beləliklə, ^→ _ətalət onların əksinə fırlanma oxundan kənara doğru
yönəlmişdir. Nəhayət (6.13) ətalət qüvvəsini xüsusi adı olan
iki qüvvənin cəmi kimi göstərmək olar.
^→ ətalət^{= →} mər^{+ →} k ^(6.14)
_→ F F F
Burada F _mər-mərəzdənqaçma ətalət qüvvəsidir
^→ _mər= m^{2 →} (6.15)
_→ F R
Baxdığımız halda R -koordinat başlanğıcından maddi nöqtəyə çəkilmiş radius vektordur, çünki nöqtə x^/0^/z^/ müstəvisində hərəkət edir. Ümumi halda fırlanma oxundan trayektoriya müstəvisindəki nöqtəyə çəkilmiş bu vektorun modulu, fırlanma oxundan maddi nöqtəyə qədər olan məsafəyə bərabərdir.
(6.15) ilə təyin edilən mərəzdənqaçma ətalət qüvvəsi cismə fırlanan hesablama sistemində təsir edir və cismin bu sistemdə hərəkət edib etməməsindən asılı deyil. Bu qüvvənin qiyməti və istiqaməti hesablama sisteminin hərəkəti ilə yəni, köçürülmüş təcil ilə təyin edilir. Bu mənada o sistemin irəliləmə hərəkəti zamanı ətalət qüvvəsinə oxşardır. Lakin, mərkəzdənqaçma ətalət qüvvəsi cismin fırlanan sistemdəki vəziyyətindən də asılıdır və fəza bircinsliyinə malik deyil. Yerin səthinə nəzərən cisimlərin hərəkəti məsələlərinin dəqiq həlli zamanı mərkəzdənqaçma ətalət qüvvəsinin nəzərə alınması vacibdir. Onun nəzərə alınması ağırlıq qüvvəsinə müəyyən düzəlişlər
(faizin hissələri tərtibində) etməyə gətirib çıxarır.

F
(6.14) ifadəsindəki ^→ _k qüvvəsi Koriolis qüvvəsi və ya