depozitlərin müxtəlif növlərinin geniş tətbiqinə can atırlar. Faiz dərəcə- lərinin dəyişdirilməsi,
köçürülən faizlərin kapitallaşdırılması isə xarid valyutanm, multivalyuta
hesablarmm növü, əlavə
güzəştlərin təqdimatı üzrə həyata keçirilir.
Beləliklə, müddətli əmanət (depozit) müəyyən olunmuş dəqiq müddətə malikdir. Bir qayda olaraq
onun vasitəsilə qeydə almmış faiz ödənilir və əmanətin vaxtmdan əvvəl hesabdan çıxarılması üzrə
məhdu- diyyətlər tətbiq olunur. Əmanətin razılaşdırılmış müddətdən əvvəl he- sabdan çıxarılması
zamanı bank faiz dərəcəsini azaltmaq və bu dərəcəni tələb olunanadək depozit hesabı üzrə dərəcə
səviyyəsində müəyyən et- mək hüququna malikdir.
Müddətli depozitlərin daha xarakterik xüsusiyyətləri:
•
hesablaşmalar üçün istifadə oluna bilməz və hesablaşma
sənəd- ləri onlarm əsasmda
siyahıdan silinmir;
•
müddətli depozitlər üzrə hesablarda yerləşən vəsaitlərin döv- riyyəsi zəif olur;
•
müddətli depozitlər üzrə qəti müəyyən olunmuş faiz ödənilir, faiz dərəcəsinin maksimal
səviyyəsi isə ayrı-ayrı dövrlərdə mərkəzi banklar
tərəfindən tənzimlənə bilər;
•
müddətli depozitlər üzrə bank əmanətçilərinə vəsaitlərin he- sabdan vaxtmdan əvvəl
çıxarılması haqqmda ilkin xəbərdarlıq tələb olunur;
•
müddətli depozitlər üzrə məcburi ehtiyat fonduna köçürmələ- rin daha aşağı norması tətbiq
olunur.
Milli Bank təcrübəsinda
əmanət qoyuluşlavı yalnız fiziki şəxslərə açılır. Onlar xaricdə qeyri-
kommersiya təşkilatlar və işgüzar şirkətlər üçün açıla bilər. Əmanət hesabları
üzrə ödənilən faizlər
müddətli depo- zitlər üzrə faizlərdən fərqli olaraq adətən daha az olur.
Fiziki şəxslər üçün açılan əmanət qoyuluşlarmm müxtəlif növləri mövcuddur:
vəsaitlərin hesabdan
çıxarılması haqqmda ilkin xəbərdlar- lıq ilə müddətli, əlavə haqlı müddətli hesablar, uduşlu hesablar,
məqsəd- li hesablar, cari hesablar. Banklar üçün əmanət hesablarımn əhəmiyyəti
onlarm köməyi ilə
istehsalat kapitahna çevrilən əhalinin istifadə olun- mayan gəlirlərinin səfərbərliyə alınmasmdan
ibarətdir.
1982-ci ildə Amerika banklarmm təcrübəsində pul bazarmm depo- zit hesabları meydana çıxmışdır.
PBDH
1
ehtiyat tələblərinin təyin olunması zamanı əmanət hesablarmm kateqoriyasma şamil edilən
depo- zit hesabıdır.
Bu hesablarm xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
•
hesab üzrə faiz dərəcəsi hər həftə pul bazarmm digər alətlərinin faiz dərəcələrinin
dəyişilməsindən asılı olaraq dəyişilir;
•
əmanətin müddəti razılaşdırılmasa da, banklar yeddi gün ər- zində vəsaitlərin hesabdan
çıxarılması haqqında xəbərdarlıq tələb edə bilərlər;
•
depozitlərin sığortalanması üzrə xüsusi orqan tərəfindən əma- nətlər sığortalanır;
•
hesabm sahibləri üçüncü şəxslərə ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün ay ərzində hesabdan 6-
dan çox olmayan köçürmələri həyata ke- çirmək hüququna malikdirlər;
•
vəsaitlərin poçtdan çıxarılması üçün və ya hesabm sahibinin bankda şəxsi iştirakı zamanı
məhdudiyyətlər yoxdur.
Bank müştərilərinin cəlb olunan vəsaitlərinin həcmində hesablar- da, cari hesablarda və tələb
olunanadək depozitlərdə qorunan pul vəsa- itləri daha böyük xüsusi çəkiyə malik olur. Buna görə də,
banklar üçün bu vəsaitlərin uzun müddətə fəal əməliyyatlarda yerləşdirilməsi üçün istifadə olunması
məqsədilə onlarm daimi, azalmayan qalıqlarmı təyin etmək vacibdir.
Tələb olunanadək depozitlərin, hesablaşma və cari hesablarda və- saitlərin azalmayan qalığmı
növbəti düstura əsasən hesablaşmaq müm- kündür:
Aq =
(Qorta xl00%) /K
Burada:
Aq - azalmayan qalıqdır;
Qorta - hesablaşma dövrü ərzində hesablarda orta qalıqdır;
K - hesablaşma, cari hesablar və tələb olunanadək hesablar üzrə kredit dövriyyəsidir.
Aq göstəricisi uzunmüddətli ehtiyat kimi istifadə olunması mümkün olan müştərilərin vəsaitlərinin
daimi, azalmayan paymı aşkar etməyə icazə verir.
KitabYurdu.az
64
Əhalinin müddətli depozitlərinin və əmanətlərinin sabitliyinin qiymətləndirilməsi üçün bu hesablara
daxil olan vəsaitlərin yerləşmə sə- viyyəsi və saxlanmasmm orta
müddəti kimi göstəricilərdən
istifadə et- mək mümkündür.
Pul vəsaitlərinin saxlanmasmm orta müddəti növbəti düstura əsa-
sən hesablamr
1
:
Op =
(Qorta xG ) / Ə
(4.2)
Burada:
Op - pul vəsaitlərinin günlərlə ifadə olunan saxlanmasınm orta müddətidir;
Qorta - əmanətlərin orta qalığıdır;
Ə - əmanətlərin verilməsi üzrə dövriyyədir (debet dövriyyəsi);
G - hesablanan dövrdə günlərin sayıdır.
Op göstəricisi mövcud vasitələrdən müvafiq müddətin kreditləşdi- rilməsi ehtiyatı
kimi istifadə
olunması imkanmı qiymətləndirməyə icazə verir.
Əmanət şəklində daxil olmuş vasitələrin yerləşmə səviyyəsini növ- bəti düstur üzrə təyin etmək təklif
olunur:
Çs =
((Qs-Qə) xl00%) /D
(4.3)
Burada:
Çs - vasitələrin əmanətlərdə yerləşmə səviyyəsi olub % ilə ifadə olunur;
Qs - hesablanan dövrün sonuna əmanət qalığıdır;
Qə - hesablanan dövrün əvvəllinə əmanət qalığıdır;
D - vəsaitlərin əmanət şəklində daxil olmasıdır (kredit dövriyyəsi).
Əmanətlərin yerləşdirmə
səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, bu bir o qədər bankm xeyrinədir. Bu
göstəricinin say tərkibinin artımı əmanətlə- rin daxil olmasmm əmanətlərin qaytarılması üzərində
üstünlük təşkil etməsi haqqmda şəhadətlik edir və sıfır kəmiyyəti isə əmanətlərin dəyi-
şilməzliyindən xəbər verir.
Kredit təşkilatmm depozit bazasmm qiymətləndirilməsi üçün sada- lanan göstəricilər ilə yanaşı
depozit bazasmm sabitlik göstəricisindən (əmsalmdan) istifadə edirlər:
•
Əı = Əsas depozitlər: Depozitlərin ümumi məbləği (75%);
Ə2 = daimi olmayan depozitlər: Depozitlərin ümumi məbləği (25%);
Ə2 = BAK orta həcmi: Pərakəndə bank üçün cəlb olunmuş və- saitlərin orta məbləği (10%);
•
əsas depozitlərin və aktivlərin artım templəri;
•
bank müştərilərinin depozitlərinin və borc vəsaitlərinin (BAK və Milli Bankm vəsaitləri)
artım templəri.
Beynəlxalq təcrübədə bank müştərilərinin
cəlb olunmuş vəsaitbri xas depozitlərə və
daimi olmayarı
əmanətlərə bölünür.
Əsas depozitlərə (sabit, bərpa olıınan və bankdan çıxmaq ehtimalı- na daha az malik olan əmanətlər)
bunlar şamil olunur:
•
cari və hesablaşma hesablarmda qalıqlar;
•
tələb olunanadək əmanətlər (depozitlər);
•
əmanət hesablan;
•
aşağı nominallı müddətli depozitlər;
•
100 min dollarlıq depozit sertifıkatları.
Bunlar isə pul vəsaitlərinin cəlb olunmasmm qeyri-depozit
üsulla-
ndır:
•
xüsusi qiymətli kağızlarm buraxılışı;
•
geriyə almmaqla qiymətli kağızlarm satışı haqqmda razılaşma (REPO əməliyyatları);
KitabYurdu.az
65