Mühazirə 10.
Yeyilmənin qanunauyğunluğu. Hidrodinamik yağlama nəzəriyyəsi
Yeyümənin dəyişmə qanunauyğunluğu
Yeyilmə gərginliyi sürtünmənin işindən və növündən asılı olaraq dəyişir. Ümumi şəkildə
yeyilmə gərginliyi aşağıdakı riyazi ifadə ilə (analitik) qiymətləndirilir:
)
1
(
2
p
vl
k
cp
dS
dh
п
m
(2.2)
burada:
ds
- sürtünən detalın xətti ölçülərinin dəyişməsi;
l
- sürtünmə yolu;
c
və
m
- sürtünmə
şəraitindən asılı olan sabit kəmiyyətlərdir;
p
- səthlər arasında xüsusi təzyiq;
k
- yağ qatları
arasında hidrodinamik təzyiqin dəyişməsini təyin edən əmsal;
v
- sürtünən səthlərin nisbi
yerdəyişmə sürəti; μ - yağın özlülüyü;
c
l
- sürtünmə səthinin xətti ölçüsü; δ - sürtünən səthlər
arasındakı araboşluqdur.
Riyazi ifadənin
p
vl
k
п
2
üzvü yağ qatları vasitəsilə bir sürtünmə səthindən digərinə
ötürülən sürtünmə işini göstərir. Quru sürtünmədə yağlama materialı olmadığı üçün
m
cp
dS
dh
.
olur. Bu halda quru sürtünmə şəraiti üçün yeyilmə şiddətinin tənliyi aşağıdakı şəkli alır:
Yəni, quru sürtünmədə yeyilmə şiddəti ancaq xüsusi təzyiqdən asılıdır.
Əgər sürtünən səthlər arasındakı yağ qatı onları tamamilə bir-birlərindən ayırırsa, onda
Buna görə yeyilmə gərginliyi də sıfıra yaxınlaşır.
İstismar prosesində detalların yeyilmə qanunauyğunluğu yürüşdən asılı olaraq şəkil ... -
də göstərilmişdir.
Yeyilmənin dəyişmə qrafikindən görünür ki, yeyilmə prosesi avtomobilin yürüşünə görə
təsadüfi xarakter daşıyır. Bundan başqa o, bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir:
1. Yeyilmə prosesi fasiləsiz gedən prosesdir, yəni, zamanın ən kiçik dəyişmələrinə raüvafıq
olaraq detalların yeyilməsi mövcuddur.
2. Yeyilmə prosesinin qrafiki monoton artan əyridir.
3. Hər hansı detal üçün yeyilmə prosesinin qrafiki üç xarakterik dövrdən ibarətdir: a)
uyuşma dövrü -
1
l
, b) normal istismar (yeyilmələr) dövrü -
2
l
, c) proqressiv yeyilmələr (qəzalar)
dövrü -
3
l
.
24
Şəkil... . Yeyilmə şiddətinin (
J
) yürüşdən (
l
) asılı olaraq dəyişməsi.
Qrafikdən görünür ki, detalın yeyilmə dərəcəsi OA sahəsində yüksəkdir (uyuşma
dövründə). Bu onunla izah edilir ki, I dövrdə sürtünmə səthləri bir-biri ilə öz çıxıntıları vasitəsilə
görüşür və bütün yük bu çıxıntılar ilə bir səthdən digərinə ötürülür. Kontakt nöqtələrində xüsusi
təzyiqin həqiqi qiyməti normaya nəzərən yüz dəfələrlə artıq olur. Çıxıntılarda xüsusi təzyiqin
artması yağ qatının tamamilə aradan çıxmasına səbəb olur. Nəticədə yeyilmə sürətlə gedir
(qrafikin OA hissəsi). Sürtünən səthlərin çıxıntıları yeyildikcə kontakt sahələri böyüyür, xüsusi
təzyiqin qiyməti azalır və hissələr arasında nazik yağ təbəqəsi əmələ gəldiyindən normal işləmə
rejimi başlanır (A nöqtəsindən sonra). Uyuşma dövründə yeyilmənin qiyməti sürtünmə
rejimindən, yağlama materialından və xüsusi halda, sürtünən səthlərin üzərinə çəkilmiş
antifriksion qatın keyfiyyətindən asılı olaraq dəyişir.
Detalların II dövrdə (AB sahəsi) yeyilməsi normal yeyilmələr dövrü adlanır. Bu dövr sabit
yeyilmə gərginliyi ilə xarakterizə edilir.
Qrafikdən görünür ki,
B
nöqtəsindən sonra yeyilmə tempi artır. Buna səbəb yağların
keyfiyyətinin aşağı düşməsi və nəticədə sürtünən səthlər arasındakı araboşluğun artmasıdır. III
dövrdə qəzalar baş verdiyi üçün ona bəzən qəza dövrü də deyilir.
Yeyilmənin, yəni, araboşluğun maksimum qiymətində (
J
b
), mexanizmin f.i.ə. aşağı
düşdüyü üçün
J
b
-yə
mexanizmin maksimum buraxıla bilən qiyməti deyilir. Aydındır ki, buna
uyğun olaraq müxtəlif birləşmələr üçün buraxıla bilən araboşluq müxtəlif qiymətlərə malik olur.
Qrafikdən istifadə edərək detalın yeyilmə tempini
(tgα)
təyin edək:
2
l
J
J
tg
u
b
(2.4)
burada: - uyuşma dövrünün sonuna uyğun gələn yeyilmənin qiymətidir.
2
l
- detalın normal
istismar yürüşüdür.
Yeyilmə qrafikindən istifadə edərək detalın işləmə müddətini (yürüşünü) aşağıdakı kimi
təyin edirlər:
tg
J
J
l
l
l
l
u
b
1
2
1
1
l
- uyuşma dövrünə müvafiq nəqliyyat vasitəsinin yürüşüdür.
Maşın və mexanizmlərin ömür uzunluğuna təsir edən əsas amillərdən biri onlarda istifadə
edilən yağların keyfiyyətidir ki, bununla detalların yeyilmə şiddəti azalır. Bunun üçün sürtünən
səthlər bir-birlərindən nazik yağ təbəqəsi ilə ayrılmalıdırlar. Yəni, detalların materialları arasında
gedən xarici sürtünmə yağ molekulları arasında gedən daxili sürtünmə ilə əvəz edilməlidir.
25
Bütün maşınlarda nəzərdə tutulan yağlama sistemlərinin elmi əsasını hidrodinamik
yağlama nəzəriyyəsi təşkil edir. Bu nəzəriyyənin əsası rus alimi N.P.Petrov tərəfmdən 1883-cü
ildə qoyulmuşdur.
Bu nəzəriyyəyə görə maşın və mexanizmlərdə tam mayeli sürtünməni təmin etmək üçün
aşağıdakı iki şərt ödənilməlidir:
1. Sürtünən səthlər arasındakı yağ qatının minimum qalınlığı aşağıdakı riyazi ifadə ilə təyin
edilməlidir:
p
v
k
h
k
min
burada:
k
k -
detalların konstruktiv ölçülərindən asılı olan kəmiyyətdir; μ - yağın mütləq
özlülüyü;
v -
sürtünmə səthlərinin nisbi yerdəyişmə sürəti;
p -
sürtünmə səthində xüsusi təzyiq.
2. Tam mayeli sürtünməni təmin etmək üçün detallar arasındakı minimum yağ qatının
qalınlığı sürtünən səthlər üzərindəki çıxıntıların hündürlüklərinin cəmindən ən azı 1,5 dəfə çox
olmalıdır, yəni:
Dostları ilə paylaş: |