Mundarija: kirish i-bob. Atom yadrosining tarkibi O‘zbekiston Respublikasi

solishtirma bog‘lanish energiyasi deb ataladi:
ɛ = E_bog‘l/A
Yadroning mustahkamligini xarakterlashda bog‘lanish energiyasidan tashqari zichlashish koeffitsienti ishlatiladi. Har bir nuklonga to‘g‘ri keluvchi defekt massaga zichlashish koeffitsienti deb ataladi.
f = m/A.
Mavjud yadrolar solishtirma bog‘lanish energiyasining massa soniga bog‘liqlik grafigi 1.4-rasmda keltirilgan.
Solishtirma bog‘lanish energiyasi juda yengil elementlardan tashqari barcha elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni A >11 bo‘lgan yadrolarda o‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi 7,4 dan 8,8 MeVgacha.
Eng katta qiymat (~8,8 MeV)massa sonlari A= 60 (temir va nikel)ga yaqin sohasiga to‘g‘ri keladi. Argon A = 40 dan qalay A = 120 gacha bo‘lgan oraliqda E =8,6 MeV deyarli o‘zgarmaydi. Og‘ir elementlar tomoniga borgan sari egrilikning maksimumdan pasayishi ancha sekin sodir bo‘ladi. Nihoyat, eng og‘ir yadrolarda bir nuklonga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi taxminan 7,5 MeVni tashkil etadi. Ancha yengil elementlar tomon pasayishi Aning kamayib borishi bilan tezroq sodir bo‘ladi. Solishtirma bog‘lanish energiyasi yadrodagi nuklonlarning (proton va neytronlarning) toq yoki juftligiga bog‘liq ekan. Odatda juft-juft yadrolarning E (MeV) bog‘lanish energiyasi toq-toq yadrolarning E_bog‘l energiyasidan sezilarli katta bo‘ladi. Juft-toq yoki toq-juft yadrolarning E_bog‘l energiyasi ham juft-juft va toq-toq yadrolar bog‘lanish energiyalaridan farq qiladi. Eng katta bog‘lanish juft-juft yadrolarga, eng kuchsiz bog‘lanish toq-toq yadrolarga to‘g‘ri keladi.

1.4-rasm. Solishtirma bog‘lanish energiyasining massa soni orasidagi bog‘liqligi.
Haqiqatan, har xil element izotoplarining barqarorligi Z va N larning juft yoki toqligiga bog‘liq. Masalan, turg‘un izotoplarning ko‘pchiligida A juft bo‘ladi. Juft-toq va toq-juft yadrolarning turg‘unligi juft-juft yadrolarnikiga nisbatan kamroq. Toq-toq yadrolarning ko‘pchiligi beqarordir. Tabiatda faqat 4 ta turg‘un toq-toq yadrolar uchraydi , , , . Proton va neytronlar soni “sehrli” sonlar deb nom olgan 2, 8, 20, 50, 82, 126 sonlarga teng bo‘lganda yadrolar, ayniqsa, katta turg‘unlikka ega bo‘lib, tabiatda keng tarqalgan. Protonlar va neytronlar soni “sehrli” songa teng bo‘lsa, yadrolar, ayniqsa, juda katta turg‘unlikka ega bo‘lib, ular ikki karra “sehrli” yadrolar deb ataladi. Tajribada aniqlangan yadro bog‘lanish energiyasini tahlil qilishlik ko‘pgina yadro xususiyatlari to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi.
1.O‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi ko‘pgina yadrolar uchun 8 MeV/nuklonga teng. Bu elektronning atomda bog‘lanish energiyasidan juda katta. Masalan, vodorod atomida elektronning bog‘lanish energiyasi (ionizatsiya potensiali) 13,6 eV. Eng og‘ir element atomlarida ham K-elektronning bog‘lanish energiyasi 0,1 MeVdan oshmaydi. Demak, yadro kuchlar ta’siri tufayli nuklonlar yadroda bir-biri bilan juda qattiq bog‘langan. Shuning uchun ham tabiatda uchraydigan gravitatsiya, elektromagnit va kuchsiz o‘zaro ta’sirlardan farqli ravishda yadroviy kuch kuchli o‘zaro ta’sir etuvchi kuch deb ataladi.
2. Solishtirma bog‘lanish energiyasining o‘rtacha qiymati (8 MeV/nuklon) o‘zgarmas bo‘lishligi yadro kuchlar qisqa masofada ta’sirlashuv xarakteriga ega deyishlikka asos bo‘ladi. Ta’sir sferasi nuklonlar o‘lchamidan, hatto, undan ham kichik, yadroda har bir nuklon o‘ziga yaqin turgan nuklonlar bilangina ta’sirlasha oladi deb qaraladi. Haqiqatan ham, yadrodagi A nuklon qolgan (A-1) nuklonlar bilan ta’sirlashganda bog‘lanish energiyasi E~A(A-1) massa soni A²ga bog‘liq bo‘lgan bo‘lar edi. Aslida bog‘lanish energiyasi E = ɛA massa sonining A¹ birinchi darajasiga bog‘liq, demak, yadro kuchlar to‘yinish xarakteriga ham ega ekan.
3. Yadro energiyasi qaysi jarayonlarda vujudga kelishligi qancha energiya ajratishligini bilish mumkin. Yengil yadrolar qo‘shilib (sintez) og‘irroq yadrolar hosil qilishsa, solishtirma bog‘lanish energiyalari farqiga to‘g‘ri keluvchi energiya ajraladi (termoyadro reaksiyasi), masalan:
+ + n + 17,59 MeV
+ p + 18,3 MeV
Bundan tashqari, og‘ir yadrolar bo‘linishidan o‘rta yadrolar hosil bo‘lsa ham yadro energiyalari ajralishi mumkin ekanligi aniqlandi.