Mundarija Kirish I bob. O‘zbekistonning xalqaro tashkilotlar va xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarining o‘rnatilishi va rivojlanishi

1.3. O’zbekiston va Amerika Qo’shma shtatlar davlati bilan Iqtisodiy aloqalar

• Prezident I.A.Karimovning dunyoning turli mamlakatlariga tashrifi davlatimizning xalqaro maydondagi mavqeini yanada mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Bu tashriflar davomida O‘zbekistonning ushbu davlatlar bilan o‘zaro hamkorlik masalalari hal etiladi. Bu o‘rinda O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi bo‘layotgan o‘zaro aloqalar ham muhim ahamiyatga ega.

  
  

• O‘zbekistonning AQSH bilan o‘zaro manfaatli aloqalari 1991 yildayoq boshlangan edi. Keyingi hamkorlik aloqalari ikki o‘rtadagi munosabatlarni yanada mustahkamladi.

  
  

• O‘zbekiston rahbarining AQSHga bir necha tashriflari amalga oshirildi. Ushbu tashrifning siyosiy ahamiyati shunda ediki, Yurtboshimiz AQSHda kam qo‘llaniladigan udum – mukammal askariy tashrifot bilan kutib olindi.

  
  

• O‘zbekiston rahbariyatining 1995 yil AQSH vitse-prezidenti Alberg Gor bilan uchrashuvi davomida O‘zbekiston va AQSH o‘rtasida teng huquqli va o‘zaro manfaatli aloqalar rivojiga hamda MDHdagi xavfsizlikka daxldor masalalar hal etildi. Ayni paytda AQSH O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni ta’minlashdagi yetakchilik rolini tan olib, respublikamiz bilan terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash, mintaqaviy xavfsizlik va I.Karimovning AQSHga tashrifi chog‘ida muhokama etilgan boshqa masalalar sohasida teng huquqli hamkorlikni rivojlantirish niyatida ekanligini ma’lum qildi.

  
  

• O‘zbekiston rahbarining 1996 yil AQSHga qilgan yetti kunlik tashrifi O‘zbekiston tashqi siyosatida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Mazkur tashrif davomida O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirish, hamkorlikning huquqiy asoslarini kengaytirish, Markaziy Osiyoda barqarorlik va xavfsizlik masalalarida fikr yuritildi.

  
  

• 2001 yil 11 sentyabr kuni xalqaro terroristlarning AQSHda sodir etgan fojeali voqealar paytida O‘zbekiston birinchilardan bo‘lib AQSH hukumatining xalqaro terrorizmga qarshi aksilterror komissiya tuzish haqidagi taklifi tarafdori bo‘lib chiqdi. O‘zbekiston AQSH bilan birgalikda xalqaro aksilterror koalitsiyada faol qatnashmoqda.

  
  

• 2002 yil 11-14 mart kunlari O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov boshliq davlat delegatsiyasi Prezident Jorj Bush (kichik) taklifiga binoan rasmiy davlat tashrifi bilan AQSHda bo‘ldi. Tomonlar xalqaro ahvol, Markaziy Osiyodagi jarayonlar, xalqaro terrorizmga qarshi kurash, harbiy va harbiy-texnikaviy, iqtisodiy va hamkorlik masalalarida fikr almashdilar. Tashrif yakunida “O‘zbekiston bilan AQSH o‘rtasida o‘zaro sheriklik va hamkorlik asoslari to‘g‘risida deklaratsiya”, ilmiy texnikaviy tadqiqotlar, yadroviy materiallar va texnologiyalar tarqalishining oldini olishda hamkorlik, moliya, qishloq xo‘jaligiga oid qator hujjatlar imzolandi.

  
  

• AQSHni sinovli damlarda qo‘llab-quvvatlagani uchun O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov Amerika jamoatchiligi tomonidan Xalqaro miqyosdagi “lider” mukofotiga sazovor bo‘ldi. Bu Amerika xalqining O‘zbekiston xalqiga hurmat-e’tibori ramzidir.

  
  

• O‘zbekiston va AQSH hamkorlik aloqalari rivojida I.A.Karimov boshchiligidagi davlat delegatsiyasining 2010 yil sentyabrda AQSHga tashrifi ham muhim ahamiyat kasb etdi.

  
  

• Umuman, O‘zbekistonning AQSH bilan hamkorlik munosabatlari yildan-yilga kengayib, mustahkamlanib bormoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston bilan AQSH o‘rtasidagi ilmiy-texnik sohadagi hamkorliklar jadal rivojlanmoqda. Bunda ikki o‘rtada 2010 yilning dekabrida imzolangan Ilmiy-texnik hamkorlik to‘g‘risidagi hukumatlararo bitim ushbu sohadagi munosabatlar samarasiga muhim yo‘l ochdi. Bugungi kunda mamlakatimiz ilmiy tadqiqot muassasalari AQSHning ko‘plab yetakchi ilmiy-texnik tashkilotlari, universitetlari, jamg‘arma va kompaniyalari bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik aloqalarini o‘rnatgan. Ulardan biri Amerika fuqarolar tadqiqotlari va rivojlanish jamg‘armasi – CRDFdir. O‘zbekistonning CRDF bilan hamkorligi 2006 yil 15 noyabrda imzolangan Hamkorlik to‘g‘risidagi bitim asosida rivojlanib bormoqda. Mamlakatimiz ilmiy tashkilotlari va olimlarining bu jamg‘arma dasturlaridagi ishtiroki davomida 1996 yildan buyon umumiy qiymati 8.1 million AQSH dollariga teng miqdorda 154 ta grant ajratilgan.

  
  

• Ikki davlat o‘rtasidagi ilmiy-texnik hamkorlik rivojida AQSH xalqaro rivojlanish dasturi (YUSAID)ning ham hissasi katta bo‘lmoqda. Uning “Global” rivojlanish uchun xalqaro ta’lim loyihasi” dasturi doirasida 2000 yilning aprelida ushbu tashkilotning yurtimizdagi vakolatxonasi va O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnika davlat qo‘mitasi hamkorligida “Intellektual mulk” mavzusida xalqaro seminar ham o‘tkazilgan edi. O‘zbekiston ilmiy tashkilotlari, olimlari bilan YUSAID o‘rtasidagi ilmiy-texnik hamkorlik bugun ham izchil davom etmoqda.

  
  

• O‘zaro iqtisodiy hamkorliksiz biron bir mamlakatning rivojlanib ketganligi hali tarixda uchramagan. O‘zbekiston 130 yillik o‘tgan davr mobaynida markazsiz bunday aloqalardan mahrum ham edi.

  
  

• Shunga binoan, Islom Karimovning bu sohadagi g‘oyalari islohotlarning o‘tish davrida O‘zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilash bilan o‘zaro chambarchas bog‘landi.

  
  

• Bu g‘oyalarni hayotga tadbiq etish uchun mamlakat rahbarining ilhomlantiruvchi madadiga tayangan xalqning ulkan sa’y-harakati talab qilindi. Lekin, shunga qaramay, islohotlarni amalga oshirishning dastlabki bosqichida respublikaning hozirgi tashqi iqtisodiy majmuini amalda yo‘q yerdan shakllantirishga, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarishning aslida yangi mexanizmini yaratishga to‘g‘ri keldi.

  
  

• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 21 fevraldagi maxsus Farmoni asosida O‘zbekiston Respublikasi Tashqi savdo va chet ellar bilan aloqalar bo‘yicha Davlat qo‘mitasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tashkil etildi.

  
  

• Mustaqillik esa mamlakatimiz uchun ishonchli hamkorlar topish, ular bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik qilish imkoniyatini yaratdi. Zudlik bilan tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish taqozo etildi.

  
  

• O‘zbekiston rahbariyati bu dolzarb vazifani ham o‘z vaqtida yecha oldi.

  
  

• Prezident I.A.Karimov o‘zining “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” asarida respublika tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishning g‘oyaviy asoslarini ishlab chiqib, “Iqtisodiy omillar O‘zbekistonning tashqi siyosatida muhim o‘rin tutadi”1, deb alohida qayd etdi.

  
  

• Shuningdek, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida mustaqil siyosat yuritish, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqarish va respublika valyuta zahiralaridan maqsadga muvofiq foydalanishni ta’minlash uchun moliyaviy institutni vujudga keltirishga katta ehtiyoj paydo bo‘ldi. Shu maqsadda mamlakat Prezidentining 1991 yil 7 sentyabridagi Farmoni bilan hozirgi kunda Markaziy Osiyodagi yirik tijorat bankiga aylangan O‘zbekiston Respublikasining Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tashkil etildi. Bank faoliyati xorijiy kreditlar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etishga yo‘naltirilgan. Hozirgi kunda Milliy bank banklar, sug‘urta kompaniyalari va jahonning xalqaro moliya institutlari tomonidan berilgan 25 ta kredit tizimiga xizmat ko‘rsatadi.

  
  

• Respublikaning tashqi iqtisodiy faoliyatini tashkil etishni isloh qilishga kirishar ekan, Prezident I.A.Karimov, shuningdek, uni erkinlashtirish zarurligiga e’tibor qaratdi.

  
  

• Shularni e’tiborda tutib, tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqarma maqomidagi muassasaviy bo‘linmalarini tashkil qilish maqsadga muvofiqligi e’tirof etildi. Shu munosabat bilan Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar va idoralar, korporatsiyalar, konsernlar, assotsiatsiyalar hamda boshqaruvning mahalliy tashkilotlari huzurida ham tegishli tashqi iqtisodiy bo‘linmalar tashkil etildi.

  
  

• Xorijiy mamlakatlarning qo‘llab-quvvatlashi bilan tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish borasida muhim muvafaqqiyatlar qo‘lga kiritildi. Jumladan iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida xorijiy hamkorlar ishtirokida respublika xalqaro savdo markazi tashkil qilindi. Dunyoning bir qator mamlakatlarida O‘zbekiston tomonidan savdo uylari ochildi. Ikki tomonlama manfaatdorlik asosida respublikamiz bilan yaqin hamkorlik qilishga intilgan AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya va boshqa mamlakatlar bilan O‘zbekiston o‘rtasida savdo-sanoat palatalari barpo etildi.

  
  

• O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq jahon iqtisodiyoti tomon bir yo‘ldan borib, Jahon banki, Xalqaro Valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko‘maklashuvchi tashkilot va boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo‘lib kirdi va ular bilan hamkorlik qilishni boshladi. Jumladan, Xalqaro Valyuta fondi mutaxassislari ishtirokida O‘zbekiston iqtisodiyotini chuqur isloh qilish maqsadida muntazam tarkibiy o‘zgarishlar dasturi ishlab chiqildi va uni amalga oshirish uchun 74 million AQSH dollari miqdorida dastlabki mablag‘ ajratildi. Jahon banki bilan O‘zbekistonda islohotlarni yanada chuqurlashtirish, milliy valyutamizni mustahkamlash uchun 160 million AQSH dollari miqdorida tiklanish qarzi berish to‘g‘risida bitim imzolandi.

  
  

• O‘zbekiston jahonning bunday yirik iqtisodiy-moliyaviy tashkilotlariga a’zo bo‘lib, jahon iqtisodiyoti tomon integratsiyalashuv yo‘lidan bordi.

  
  

• O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan aloqalari tashqi savdoning tez o‘sishini ta’minlay boshladi. Islohotlarning birinchi bosqichida bu soha rivoji ikki yo‘nalishda bo‘lib:

  
  

Birinchidan, MDH davlatlari bilan hukumatlararo bitimlar asosida, ikkinchidan, xorijiy mamlakatlar bilan erkin muomaladagi valyuta hisob-kitob qilish asosida amalga oshirildi. Ana shu yo‘nalish aylanishi 1994 yilda 5 milliard AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 1998 yilda qariyb 9 milliard AQSH dollariga yetdi. O‘zbekiston o‘sha yilning boshlarida dunyoning 120 dan ortiq mamlakatlari bilan ana shu yo‘nalishda aloqalar o‘rnatgan edi.

Tashqi iqtisodiy aloqalarda respublikamiz iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarni jalb etishga katta ahamiyat berildi. Bunday e’tibor birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishga qaratilgan siyosatda, ikkinchidan, ilg‘or texnologiyaning kirib kelishiga, xo‘jalik tarkibini zamonaviylashtirishga ko‘maklashadigan xorijiy sarmoyalarga nisbatan “ochiq eshiklar” siyosatida o‘z ifodasini topmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarni keng jalb qilishni ta’minlaydigan huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar yaratish, tashkilotlar va muassasalar tuzish bobida ham zarur tadbirlar amalga oshirildi.
Ma’lumki, xorijiy investitsiyalar natsionalizatsiya va rekvizitsiya qilinmaydi. Shu bois respublikamizda tavakkalchilik ishlari yo‘lida siyosiy va tijorat xatarlari keltiradigan zararni qoplaydigan milliy sug‘urta – “O‘zbekinvest” kompaniyasi ham tuzildi.

• Mamlakatdagi islohotlarning birinchi bosqichida O‘zbekiston Prezidenti tashqi aloqalarni kengaytirish, respublika eksport salohiyatining rivojlanishini rag‘batlantiruvchi butun tashqi iqtisodiy faoliyatni liberallashtirishga imkon beruvchi huquqiy asoslarni shakllantirishga e’tibor qaratdi. Lekin bunda konstitutsiyaviy prinsip asosidagi ikki: mulkchilik barcha shakllarining erkinligi va tengligi prinsipi hamda iqtisodiy faoliyat erkinligi prinsipiga urg‘u berildi.

  
  

• O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki vaqtdayoq tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish bo‘yicha “O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida”gi hamda “O‘zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi Qonunlar mavjud bo‘lib, ular amal qilar edi. Bu hajjatlar, garchand, respublika tashqi iqtisodiy faoliyatini qayta tashkil etishning ilk bosqichida asosiy negiz bo‘lib xizmat qilgan bo‘lsalarda, shunga qaramay, mamlakatning haqiqiy suvereniteti sharoitida Prezident tomonidan ishlab chiqilgan g‘oyaviy asoslardan kelib chiqadigan yangi ehtiyojlarga to‘la javob bermas edi.

  
  

• Shu munosabat bilan 1992 yil 2 iyulda “O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritildi. Bu qonunlarda endi O‘zbekistonning xalqaro aloqalarning mustaqil subyekti sifatida tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida keng ko‘lamli harakatlarni amalga oshirish borasida huquqlari va vakolatlari aniq belgilab berilgan edi. Mazkur qonunlarga qo‘shimcha ravishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 1992 yil 24 iyulda “O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirish, xorijiy sarmoyalarni jalb etish va himoya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonga imzo chekdi. Unda davlat organlarining ichki bozorni birlamchi ehtiyoj mahsulotlari bilan to‘ldirish borasidagi birinchi navbatdagi choralari belgilab berildi.

  
  

• Islom Karimov davlat rahbari sifatida chet el investitsiyalarining respublikaga keng ko‘lamda oqib kelishi uchun qulay shart-sharoit zarurligini teran angladi va 1994 yil 5 mayda O‘zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar faoliyatining (kafolatlari) to‘g‘risida” gi Qonun qabul qilindi.

  
  

• Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichiga qadam qo‘yar ekan, mamlakat rahbari sifatida Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida (1995 yil, fevral) qilgan ma’ruzasida uning asosiy vazifalarini belgilab berdi.

  
  

• Asosiy vazifalarning biri sifatida ishlab chiqarishni kengaytirish, jahon andozalari darajasidagi mahsulotlar ishlab chiqarish, ularning raqobatbardoshligini oshirish belgilandi.

  
  

• Bu vazifalarni hal etish qo‘shimcha kapital mablag‘larni, birinchi navbatda, chet ellik investorlarni jalb qilishni talab etar edi. Shu munosabat bilan 1998 yil aprelda mamlakat parlamenti tomonidan yangi hujjatlar – “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”gi hamda “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari qabul qilindi. Bu hujjatlar O‘zbekiston iqtisodini rivojlantirish va chet el investitsiyalari oqimini rag‘batlantirish yo‘li bilan uning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuviga ko‘maklashish, shuningdek, xorijning moliyaviy, moddiy, intellektual va boshqa resurslaridan, zamonaviy chet el texnologiyasi va boshqaruv tajribalaridan oqilona foydalanishga qaratilgan edi. Bu hujjatlar va amalga oshirilgan ishlar islohotlarimizga ijobiy natijalar berdi.

  
  

• Respublikada mustaqillik yillarida Vazirlar Mahkamasi huzurida investitsiyalarga ko‘maklashish muassasalari – chet el investitsiyalari bo‘yicha agentlik, tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, Lizing kompaniyasi tashkil etildi. Respublikamizda xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun imtiyozlar tizimi, ular uchun imtiyozli soliqlar joriy etildi. Ustav fondida chet el sarmoyasining ulushi 30 foizdan oshiq bo‘lgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari, iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan korxonalar ro‘yxatdan o‘tgan kundan boshlab 2 yil davomida soliq to‘lashdan ozod qilindilar. Bunday imtiyozlar mustaqil yurtimizga xorijlik investitorlarning kirib kelishini kuchaytirdi.

  
  

• Shuni alohida ta’kidlash lozimki, davlatimiz rahbarining xorijiy davlatlarga qilgan tashriflarida, xorijiy davlatlar rahbarlarining mamlakatimizga qilgan tashriflari chog‘ida imzolangan hujjatlar va kelishuvlarda o‘zaro iqtisodiy hamkorlik hamda jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv masalalari muhim o‘rinni egalladi.

  
  

• O‘zbekiston Prezidenti 1993 yilning aprelida jahonning rivojlangan davlati-Germaniyaga tashrif buyurgan edi. Jahon siyosatdonlari, jurnalistlar I.Karimov bunday boy mamlakatga moddiy yordam so‘rab keladi, deb faraz qilishayotganda Prezident samolyot pillapoyalaridayoq savollarga: “Men O‘zbekistonni (bu xalqqa) tanitgani keldim, O‘zbekiston hech kimdan sadaqa so‘ramaydi, faqat tengma-teng hamkorlikka tayyor”, - deb javob berganida jurnalistlar hayratda qolgan edi.

  
  

• O‘zbekiston Prezidentining Yevropaning Davos shahrida har yili o‘tadigan jahon iqtisodiy anjumanida ishtirok etishi va anjumanda so‘zlagan nutqlari uning ishtirokchilarini, davlat va hukumat boshliqlarini, xalqaro moliya tashkilotlari, yirik banklar va kompaniyalarning rahbarlarini, qolaversa jahon biznesmenlarini O‘zbekiston bilan, uning salohiyati bilan tanishtirib borishi ham mamlakatimizning Yevropa mamlakatlari bilan hamkorligini yangi bosqichga ko‘tardi. 1996 yildagi Yevropa Ittifoqi Kengashi bilan O‘zbekiston o‘rtasida sheriklik va hamkorlik bitimining imzolanishi O‘zbekistonning savdo tashkilotiga qo‘shilishiga yo‘l ochib berdi.

  
  

• Mamlakatimiz uchun imkon bergan bu yo‘l Prezidentimizning har yili o‘tadigan iqtisodiy anjumanida ishtirokidan boshlangan edi.

  
  

• O‘zbekiston davlati va uning rahbarining amalga oshirgan ishlari tufayli mustaqillikning birinchi 10 yilligidayoq mamlakatimizning eksport, import imkoniyatlari, tashqi savdosi, moliyaviy, iqtisodiy imkoniyatlari sezilarli darajada jonlandi.

  
  

• Agar 1994 yilda O‘zbekistonning tashqi savdo oboroti 5053,3 million AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 1999 yilda bu ko‘rsatkich 6346,5 mln. Amerika dollariga yetdi. Bunda O‘zbekistondan eksport qilinadigan tovarlar orasida paxta tolasi, rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar, neft va neft mahsulotlari, qora metallar, to‘qimachilik mahsulotlari salmoqli o‘rinni egallagan bo‘lsa, xorijiy mamlakatlardan import qilingan tovarlarning asosiy qismini texnologiya va uskunalar, asboblar va optik apparatlar, asl metallardan tayyorlangan buyumlar, elektrotexnika jihozlari va texnik ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulotlar tashkil etdi.