Mundarija Kirish

2.3 Moddiy balansni hisoblash.
Ishlab chiqarishni moddiy balansi – texnalogik jarayonning matematik modeli, ya’ni moddiy oqimlarning ularning harakati va o’zaro ta’siri jarayonida ularning miqdoriy munosabati.
Moddiy balans hisoblashda boshlang’ich qiymat korxonaning asosiy mahsulot yoki kiruvchi hom ashyo bo’yicha loyihada ko’rsatilgan yillik unumdorligi hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida hosil bo’ladigan hom ashyo, chiqindilar va yo’qotishlar miqdorini aniqlash, shuningdek malum miqdorda fosfor kislotasini ishlab chiqarishni taminlaydigan texnalogik uskunalarning unumdorligini aniqlash uchun moddiy balans tuzamiz;

Unumdorlik; 310000 kg/soat

Asosiy kimyoviy tenglama:
2NaCl + 2H₂O=2NaOH + 2HCl
M NaCl = 117 g/mol – x
M] H₂O = 36 g/mol – x₂
M NaOH] =80g/mol
M [Cl₂] = 71 g/mol – x₁
M [H₂] = 2 g/mol
1.Tayyor maxsulotni massa tarkibini aniqlash :
310000 T/um. Yiliga
310000 ÷ 365 = 849,3 T/um. bir kunlik
849,3 ÷ 24_(soat) = 35,388 T/um. soatiga

NaCl : 35,388 _{ } 0,4 = 14,156 T/soat

2. Yo’qotish NaOH ishqorini.

_{ } T/soat
3. Reaksiya uchun olingan NaCl tuzining miqdori.

NaCl_(um.m)= 14,156 + 0,143 = 14,299 T/soat

4. Reaksiyada sarflangan H₂O ning miqdori.
_{ }

5. NaCl dagi Na ning miqdori.

7,15 _{ }100%
X = = 10,0697 T/soat
71%

6.
10,0697 – 7,15 = 2,92 T/soat

7. Reaksiya natijasida olingan Cl₂ ning miqdori.

1. 
   12,69 · 24_(soat) = 304,56 T/kun kunlik
   
2. 
   304,56 _{ } 365_(kun) = 111164,4 T/yil yillik
   

8. Reaksiya natijasida olingan H₂ ning miqdori.

1. 
   0,357 · 24_(soat) = 8,568 T/kun kunlik
   
2. 
   8,568 _{ } 365_(kun) = 3127,32 T/yil yillik
   

9. 14,895 tonna NaOH ishlab chiqarilar ekan 1 soatda. Bizdan yillik ishlab chiqarish miqdori so’ralgan:

3. 
   14,895 _{ } 24_(soat) = 357,48 T/kun kunlik
   
4. 
   357,48 _{ } 365_(kun) = 130480,2 T/yil yillik miqdori
   

10. Dastlabki tuz tarkibida 78% NaCl tuzi mavjud bo’lib, uning ham yillik miqdorini topamiz.
14,299 ː 0,78 = 18,33 T/soat
18,33 _{ } 24_(soat) = 439,92 T/kun kunlik
439,92_{ } 365_(kun) = 160570,8 T/yil yillik miqdori

11. Kremniy oksidi (SiO₂) ning foizi 21% bo’lganda:

m = 310000 _{ } 0,21 = 65100 T/yil SiO₂

m = 310000 _{ } 0,01 = 3100 T/yil CaCO_{3  } MgCO₃

Kirim		Chiqim
Boshlang’ich mahsulotlar	Miqdori T/yil	Hosil bo’lgan mahsulotlar	Miqdori T/yil
NaCl	160570,8	NaOH	130480,2
H2O	62634	Cl2	111164,4
SiO2	65100	H2	3127,32
CaCO3   MgCO3	3100	SiO2	65100
		CaCO3   MgCO3	3100

Issiqlik balansi

Namokob bilan. Nomokobni miqdori 14,299 l, zichligi 1,176, issiqlik sig’imi 0,81, harorat 57⁰C.
Bu yerdan
Q₁= 14,299 • 1,176 • 0,81 • 57 = 776,38 ккал.
Elektroenergiya bilan ta’minlanganlik
NaClning parchalanishi elektrokimyoviy jarayonlarni biz nazariy jihatdan o'z ichiga olgan 2,3 V, vannaning terminali zo'riqishida esa 3,6 V deb olamiz. Natijada hammaga etkazilgan quvvat tengdir
Q₂ =0.239 •3.6 • 925 • 3600/1000= 2865 ккал

Bu miqdordagi energiya elektrolitlarda issiqlik shaklida chiqariladi

q₂ =0.239 • 3.6 • (3.6-2.3) •3600/1000=1035 ккал
Qolgan 2865-1035=1830 kkal elektrolizga sarflanadi, shundan 1830*0,964=1764 kkal gidroksid uchun sarflanadi.
Ikkinchi darajali jarayonlardan olingan issiqlik
2NaOH + С1₂ = NaClO + NaCl + Н₂O + 22320
0,043 г-моль NaClO hosil bo’ladi.
НС10₃ + NaOH = NaCl0₃ + Н₂0 + 13 020 (0,035 г-моль NaC1O₃ hosil bo’ladi),
С + O₂ = СO₂ -4- 98000 ( 0,112 г-моль СO₂ hosil bo’ladi),


2NaOH + С0₂ = Na₂C0₃ + Н₂0 + 17 640 ( bu reaksiyada 0,064 г-моль Na₂CO₃),
NaHC0₃ + NaOH = Na₂C0₃ + H₂0 + 9020 (0,066 г-моль NaHCO₃ neytrallanadi ),
Be yerdan ko’rsatilgan jarayonlar bo’yicha issiqlik effekti
Q₃ =0,001 • (22320 • 0,043 + 13 020 • 0,035 + 98000 • 0,112 +17 640 • 0,064 + 9020 . 0,066) = 14 ккал
Umumiy issiqlik kirimi
Q_kirim = 776,38 + 1035 + 14,299 = 1825,68 ккал
1. Katolit bilan
Katolit miqdori 15 l (yoki zichligi 1,22 kg/l) 15*1,22= 18,3 kg.
Bu miqdordan 15*0,105=1,575 kg NaOH, 2,34 kg NaCl, 0,013 kg Na₂CO₃ va 12,142 kg suv; katolit harorati 64⁰C.
Q₄ = (1,575 - 0,78 + 2,34 • 0,206 + 0,013 • 0,2728 + 12,142 • 1,0)64 = 859 ккал
Xlor bilan
Xlor gazi 360 l 63,5 ⁰ C da o’rtacha issiqli sig’imi
С_Cl =7,70; С_H2 =6,91; С_O2 =7,04; C_CO2 =9,22; C_N2 =6,82.
Bu yerda :
Q₅ = 360/1000•22.4• 63,5(0,98 • 7,7 + 0,003 • 9,22 + 0,0004•7.04+0,002•6,91+0.011•6,82) = 8ккал.
Vodorod bilan
Vodorod hajmi 380 l, uning o’rtacha issiqlik sig’imi С_Н2 =6.91=7 ккал/моль
Bu yerdan , Q₆=380/1000•22.4 •63.5•6.91=7 ккал.
Suv bug’lari bilan
0,360*0,04+0,380*0,02=0,0216 kg namlik chiqadi;
Всего влаги уходит 0,360•0,04 + 0,380-0,02 = 0,0216 кг; suvni 63,5°C molekulyar issiqlik sig’imi 7,85; shu haroratda solishtirma issiqlik 560 ккал.
Bu yerdan
Q₇ = 0,0012 • 7,85 • 63,5 +0,0216•560 = 13 ккал.
Issiqlikni umumiy sarfi
Q _sarf = 859 + 8 + 7+13 = 887 ккал.
Issiqlik (Q₁) va uning oqimi (Q₂) kelishi orasidagi farq atrof-muhitga issiqlik yo'qolishi (Q₈) bo'ladi.
Q₈ =1825,68 - 887 = 938,68 ккал.
Quvvatni sarflash quyidagicha aniqlanadi.
360•0.98/22.4=15,75 г-моль Cl₂
Shu bilan birga, elektr energiyasi iste'mol qilinadi:
925 • 3.6/1000=3.33 квт-ч,
Ya’ni
3.33/1.117=2,98 квт-ч 1 кг xlorga.
Issiqlik balansi jadvali

Kirim	Miqdor		Sarf	Miqdor
	Kkal/soat	%		Kkal/soat	%
Namokob bilan	776,38	40,7	Katolit bilan	859	49,5
Djoul issiqligi	1035	58,5	Xlor bilan	8	0,5
Qo’shimcha reaksiyalar issiqligi	14	0,8	Vodorod bilan	7	0,4
			Suv bug’i bilan	13	0,7
			Yo’qotilish	938,68	48,9
Jammi: . .	769	100,0			100,0

III Mehnat muhofazasi.

Korxonalar ma’muriyati va muhandis-texnik xodimlarning asosiy vazifalari mehnat haqidagi qonunlar majmui hamda “Xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasi qoidalari” bilan belgilanadi. Ishlab chiqarishda shikastlanish va kasb kasalliklarini kamaytirish hamda ularning oldini olishga oid mehnat muhofazasi bо’yicha ishlarni amalga oshirish, tadbirlariga umumiy rahbarlik hamda bu ishga javobgarlik korxona rahbari uning о’rinbosari-bosh muhandis zimmasiga yuklatiladi.

Korxona rahbari:
-ishlab chiqarishda shikastlanish va kasb kasalliklarining oldini oluvchi tashkiliy texnik tadbirlarni rejalashtirishga;
-ana shu tadbirlar uchun о’z vaqtida mablag„ ajratishga va ularni о’tkazishga doir ruyxatlarni tasdiqlashga hamda mehnat sharoitini mustahkamlash va sog’lomlashtirish uchun ajratilgan mablag’ning tо’g’ri sarflanishini nazorat qilib borishga;
-mehnat muhofazasiga doir jamoa shartnomalari va bitimlarining bajarilishini taminlashga;
-mehnat va dam olish tartibi, ayollar hamda о’smirlar mehnatini muhofaza qilish haqidagi qonunlarga amal qilishga;
-kasaba uyushmasi texnik nazoratchilari va jamoatchi nazoratchilar hamda mahalliy kasaba uyushmasi qо’mitasi komissiyasinimng mehnat muhofazasiga doir buyruqlarini bajarishga;
-ishlar va kasblarning ayrim turlari uchun xavfsizlik yо’llari bо’yicha yо’riqnomalarni tasdiqlashga;
-ishchi-xizmatchilarni о’z vaqtida amaldagi meyorlarga muvofiq korjoma, maxsus poyafzal, yakka tartibdagi himoya vositalari va maxsus oziq-ovqatlar bilan taminlashga majbur. Bosh muhandis:
-hamma sexlar va bо’linmalar boshliqlarining xavfsizlik yо’llari hamda ishlab chiqarish sanitariyasiga doir qonun chiqaruvchi meyorlar va qoidalarni bajarishlarini muntazam ravishda nazorat qilib borish;
-amaldagi xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasi qoidalari hamda mavjud ishlab chiqarish sharoitiga muvofiq, kasblar va ishlar turlari bо’yicha xavfsiz ishlash yо’llari hamda usullariga doir yо’riqnomalarni ishlab chiqarishga qо’llanishiga rahbarlik qilish;
-xavfsiz ishlash usullari, yо’l-yо’riqlarini о’rganish yuzasidan о’quv ishlari olib borilishini nazorat qilish;
-ishchilarning dastlabki va davriy tibbiy kо’riklardan о’tkazilishini nazorat qilish;
-xavfsiz ishlash usullarining ommaviy tadbiq qilinishi, xavfsizlik xonalarida ma‟ruzalar, suhbatlar о’tkazilishi, xavfsizlik yо’llariga oid plakatlar va ogohlantiruvchi yozuvlar tayyorlanishini nazorat qilish;
-kasaba uyushmasi tashkiloti bilan birgalikda mehnat muhofazasi, xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasiga oid ishlarning holatini tekshirish hamda mehnat muhofazasi yuzasidan qabul qilingan qarorlarning ishchilar tomonidan bajarilishini nazorat qilish;
-zamonaviy tuzilishdagi tо’siq texnikasi, sermehnat jarayonlarni avtomatlashtirish, shamollatish va sanitariya-maishiy uskunalarni joriy etish;
-mehnat muhofazasi, ishlab chiqarish madaniyati va texnik estetika bо’yicha tajriba almashish ishiga rahbarlik qilish;
-ishchilarga о’z vaqtida sifatli korjoma, maxsus poyafzal va yakka tartibdagi himoya vositalari berilishini nazorat qilish;
-xavfsizlik yо’llari, ishlab chiqarish sanitariyasiga doir amaldagi qoidalarga, kasaba uyushmasi texnik nazoratchisi va jamoatchi nazoratchilarning mehnat muhofazasiga doir buyruqlarga amal qilinishini nazorat etish;
-belgilangan muddatlarda ishlab chiqarishda rо’y bergan shikastlanish tо’g’risidagi hisobotlarni, mehnat sharoitini sog’lamlashtirishga ajratilgan mablag’larning sarflanishini nazorat qiladi. Bosh mexanik, energetik:
-binolar inshootlar, energotizmlar, turli uskunalarni profilaktik kо’zdan kechirish va reja asosida tuzatishlarning tо’g'ri tashkil etilishi hamda о’z vaqtida о’tkazilishiga, shuningdek, tuzatish ishlarining xavfsiz bajarilishiga;
-kranlar va boshqa turdagi yuk kо’tarish mexanizmlari hamda dastgohlari, mexanik uskunalardan bosim ostida ishlaydigan bak, suv isitish qozonlari, apparatlar, idishlar hamda uskunalarni о’z vaqtida texnik tekshiruvdan о’tkazilishiga;
-nomenklaturadagi tadbirlarga doir bitimga muvofiq mehnat muhofazasiga oid tashkilish-texnik tadbirlarning о’z vaqtida amalga oshirilishiga javobgarlik;
-elektr jihozlari, kuch va yoritish elektr tarmoqlari, elektr taqsimlash uskunalari, yashindan himoyalagichning soz holatda bо’lishini muntazam nazorat qilishga;
-shamollatish qurilmalari va isitish tizimlarining tegishli holatda bо’lishini nazorat qilishga masul. Sex boshliqlari, ustalar:
-ishchilarning mehnat muhofazasi, xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir qoida hamda meyorlarga amal qilishlarini taminlashga, xavfli va zararli mehnat sharoiti bilan bog’liq ishlarni bajarishda ehtiyotkorlik choralarining bajarilishini nazorat qilishga;
-mehnat muhofazasi, xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir amaldagi qoidalar hamda meyorlarga muvofiq, xavfsiz ishlash yо’llari va usullari yuzasidan yо’riqnomalar ishlab chiqarishda qatnashishga;
-barcha ishchilarga xavfsiz ishlash yо’llari va usullarini о’rgatishga, shuningdek, о’z tasarrufidagi bо’linma ishchilariga xavfsizlik bо’yicha yо’riqnomalar berishga majbur. Mehnat muhofazasi, xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir ishlarni tashkil qilishga javobgar bо’lgan mehnat muhofazasi muhandisi zimmasiga quyidagi vazifalar yuklatilgan:
-boshlang’ich yо’l-yо’riqlarni berish;
-amaldagi qonunlarning, vazirliklar va idoralarning qarorlari hamda farmoyishlarining, shuningdek, xavfsizlik yо’llariga doir qoida va meyorlarning sexlar, bо’limlar rahbarlari tomonidan bajarilishini nazorat qilish-yо’riqnomalar ishlab chiqishda qatnashish hamda ularning tо’g’ri qо’llanilishini tekshirish;
-buyruq va farmoyishlar loyihalarini tayyorlash;
-mehnat sharoitini yaxshilashga doir tadbirlar ishlab chiqish, tashkiliy-texnik tadbirlar rejalari loyihalarini ishlab chiqish va ularning bajarilishini nazorat qilish;
-mehnat muhofazasi va xavfsizlik yо’llariga oid mukammal tо’siqlar va saqlovchi uskunalarni ishlab chiqishda ilmiy-tekshirish institutlari va ilg’or korxonalarning shu sohadagi takliflarini ishlab chiqarishga joriy etishda qatnashish;
-korxonani qishki va yozgi sharoitda ishlashga tayyorlash tadbirlarini ishlab chiqishda qatnashish hamda ularning amalga oshirilishini nazorat qilish;
-jamoa shartnomasida kо’zda tutilgan mehnat sharoitlarini sog’lomlashtirish va yengillashtirish tadbirlarini bajarilishini tekshirish;
-binolar, uskunalar, apparatlar, uskunalarni qurish, qayta qurish, kapital tuzatish loyihalarini kо’rib chiquvchi va ularni foydalanishga qabul qilib oluvchi komissiyalarda qatnashish;
-ishchilarga yо’l-yо’riq berish hamda muhandis-texnik xodimlar va ishchilarning xavfsizlik yо’llari kursida о’qitilishini tashkil etish;
-dastlabki va davriy tibbiy tekshiruvlarning о’z vaqtida о’tkazilishini nazorat qilish;
-ish xonalaridagi kо’rinadigan joylarga mehnat muhofazasi, xavfsizlik yо’llari va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir amaldagi hamma qarorlar, qoida va meyorlardan bir nusxadan olib qо’yish;
-xavfsizlik yо’llari xonalarini jihozlash, xavfsizlik yо’llariga doir stendlar tashkil etish, plakatlar va ogohlantiruvchi yozuvlarni osib qо’yish;
-ishlab chiqarish bilan bog’liq kо’ngilsiz hodisalarning rо’y berish sabablarini tekshirishda qatnashish hamda ularni bartaraf etish, oldini olish tadbirlarini ishlab chiqish;
-ishlab chiqarish bilan bog’liq kо’ngilsiz hodisalarni hisobga olib va qayd qilib borish, ishlab chiqarishda shikastlanishlarni tahlil qilish;
-xavfsizlik yо’llari ishlarini yaxshi yо’lga qо’ygan xodimlarni taqdirlash hamda xavfsizlik yо’llari talablari va qoidalarini buzganlarni qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka tortish tо’g’risida korxona rahbariyatiga takliflar berish. Xavfsizlik yо’llari bо’yicha muhandis ushbu huquqlarga ega:
-xavfsizlik yо’llari talablari va qoidalarining buzilishlarini bartaraf etish haqida bо’linmalar, bо’limlar rahbarlariga kо’rsatmalar berish (bunday kо’rsatmalar faqat korxona rahbari yoki bosh muhandis (texnik rahbar) tomonidan bekor qilinishi mumkin;)
-ishlovchilarning hayoti va sog’ligi uchun yaqqol xavf paydo bо’lganda bо’limlar, dastgohlar va uskunalarda ishlashni taqiqlab qо’yish yoki tо’xtatish hamda bu hakda darhol korxona rahbariyatiga ma’lum qilish;
-xavfsizlikni taminlay olmaydigan, talabga javob bermaydigan uskunalar, asboblar, moslamalarni foydalanishdan chiqarib tashlash choralarini kо’rish;
-sexlar, bо’linmalar rahbarlaridan ishlab chiqarish bilan bog’liq bо’lgan kо’ngilsiz hodisalarni muntazam ravishda hisobga olib borishni va о’z vaqtida tekshirishni talab qilish;
-ishlab chiqarish bо’limining rahbari bilan birgalikda, talablar va qoidalarni buzganlarni vaqtincha ishdan chetlatish. Xavfsizlik yо’llari bо’yicha muhandis bevosita korxonaning boshlig’i va bosh muhandisga bо’ysunadi. U о’z ishini mahalliy kasaba uyushmasi qо’mitasi, mehnat muhofazasi bо’yicha komissiya, shuningdek, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi sanoat texnik nazoratchilari bilan hamkorlikda amalga oshiradi. Ishlab chiqarish korxonalarida mehnat muhofazasiga doir ishlar tashkiliy-texnik tadbirlarning kompleks rejasi asosida amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni korxona ma’muriyati mahalliy kasaba uyushmasi qо’mitasi bilan birgalikda ishlab chiqadi. Kompleks reja yillik, besh yillik yoki kо’p yillik rejalardan tashkil topadi. Bunda fan va texnikaning mehnat muhofazasi sohasida erishgan yutuqlari hamda korxonaning rivojlanish istiqbollari hisobga olinadi. Ishning bajarilishini nazorat qilish xavfsizlik yо’llari bо’yicha muhandis zimmasiga, uni amalga oshirishga javobgarlik esa korxona sexlari, bо’limlari, bо’linmalari boshliqlari zimmasiga yuklatiladi. Maxsus mablag’ni va moddiy ta’minotni talab qiluvchi tadbirlar jamoa shartnomasiga ilova qilinadigan rejaga kiritiladi. Jamoa shartnomasini har yili korxona rahbari ishchi-xizmatchilar nomidan kasaba uyushmasi qо’mitasi bilan tuzadi. Jamoa shartnomasiga kiritilgan mehnat muhofazasiga dior tadbirlarning bajarilishiga ajratilgan mablag’lar ishlatib bо'linganligi haqida maxsus dalolatnoma tuzilib, unga korxona kasaba uyushmasi qо’mitasi raisi va korxonaning bosh muhandisi imzo chekadilar. Mehnat muhofazasiga doir tadbirlar quyidagi mablag’lar hisobiga taminlanadi:
-davlat va markazlashtirilmagan kapital mablag’lar, shu jumladan ishlab chiqarishni rivojlantirish jamg’armasi, ijtimoiy-madaniy va uy-joy qurilishi jamg’armasi hamda korxona jamg„armasi;
-agar tadbirlar asosiy vositalarni kapital tuzatish bilan bir vaqtda amalga oshiriladigan bо’lsa-amortizatsiya jamg’armasi;
-agar xarajatlar kapital xarajatlar bо’lsa-asosiy faoliyat, sex va umumxarajat mablag’lari;
-yangi texnikani joriy etish yoki ishlab chiqarishni kengaytirish uchun bank tomonidan beriladigan qarzlar. О’ta zararli ishlab chiqarishida band bо’lgan xodimlar kasallanishining oldini olish uchun oziq-ovqat mahsulotlarini bepul berish kо’zda tutilib, issiq nonushta yoki tushlik tarzida beriladi. Bunday maqsad kasb kasalliklarining oldini olish va mehnatkashlar sog’ligini mustahkamlashdan iborat bо’ladi. Bevosita zararli sharoitda ishlaydigan ishchi-xizmatchilarga bepul sut yoki uning о’rnini bosuvchi boshqa mahsulot berilad