Musa Quliyev Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi-siyasi mövqeyi və əlaqələri Naхçıvan 2013
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İsmayıl Hacıyev AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik
-10- Əsərdə xanlıqda aparılan ordu quruculuğuna xüsusi əhəmiyyət verilmiş və belə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, hələ xanlıq mövcud olana qədər Naxçıvan hərbçiləri “Naxçıvan süvariləri” adı altında məşhur idi. Mənbələrdə və tədqiqat əsərlərində Naxçıvan xanlığının hərbi potensialı haqqında müxtəlif fikirlər olsa da, müəllif buna da aydınlıq gətirir. Monoqrafiya müəllifi Naxçıvan xanlığının qonşu xanlıqlar və dövlətlərlə yaratdığı əlaqələrə geniş yer vermişdir. Tarixi mənbələrə istinad edən tədqiqatçı qeyd edir ki, hələ Heydərqulu Kəngərlinin vaxtından Naxçıvan xanlığının Qarabağ, İrəvan, Xoy, Maku, Qaradağ və Gəncə xanlığı ilə dostluq münasibətləri olmuşdur. Tədqiqatçı M.Quliyev xanlıqlar və dövlətlər arasında yaranan əlaqələrdə məktublaşmanın əhəmiyyətini önə çəkir və çox maraqlıdır ki, bu məktublaşmalar haqqında K.Smirnov ilk dəfə məlumat versə də, onlar haqqında ilk təhlilləri və araşdırmaları müəllif aparmışdır. Tədqiqatçı diplomatiya tarixində I Kalbalı xanın və I Ehsan xanın xüsusi xidmətlərinə diqqət yetirir və bununla əlaqədar xeyli nümunələr gətirir. Xüsusilə, I Kalbalı xanın Sisianovla, Yermolovla, Zubovla, Fətəli şahla və başqaları ilə məktublaşması və danışıqlar aparması onun diplomatik bacarığından xəbər verir. Naxçıvan xanlığının Qafqaz regionunda hərbi mövqeyinə aydınlıq gətirən müəllif ilk növbədə Naxçıvan xanlığının idarə edilməsində Kəngərli tayfasının nümayəndələrinin – Heydərqulu xan, Hacı Məhəmməd xan, Rəhim xan, Şükrullah xan, Əliqulu xan, Abbasqulu xan, Cəfərqulu xan, I Kalbalı xan, Nəzərəli xan, I Ehsan xanın rol və fəaliyyətlərinə geniş yer vermişdir. Xüsusilə, Naxçıvan xanlığının Kartli-Kaxetiya çarlığı və qonşu dövlətlərlə (Rusiya, Türkiyə və İranla) hərbi-siyasi münasibətləri onun Qafqazdakı hərbi mövqeyinə aydınlıq gətirir. Müəllifin qeydlərindən aydın olur ki, Qarabağ xanlığının vasitəçiliyi ilə Naxçıvanla Gürcüstanın siyasi, iqtisadi və hərbi əlaqələri yaranmışdır. II Teymurazın vaxtında bu əlaqələr yaranmış, II İraklinin hakimiyyəti -11- dövründə isə genişlənmişdir. Tədqiqatlardan aydın olur ki, sonrakı mərhələlərdə Kartli-Kaxetiya çarlığı dolayı yolla Azər- baycan xanlıqlarının daxili işlərinə qarışdığından münasibətlər kəskinləşmişdir. II İraklinin ikiüzlü siyasəti, Rusiya imperiyası tərəfindən Azərbaycanın işğalı və burada Kartli-Kaxetiya çarlığının maraqları faktlarla təqdim edilir. Əsərdə çar Rusiyasının işğalçılıq siyasəti və Naxçıvan xanlığının işğal edilməsi və bunun nəticələri yeni sənəd və materiallar əsasında izah edilmişdir. Musa Quliyevin “Naxçıvan xanlığının Qafqazda hərbi- siyasi mövqeyi və əlaqələri” monoqrafiyası çox geniş mənbə bazasına malik olmaqla mükəmməl işlənilmiş və orjinal əsər təsiri bağışlayır. Müəllif uzun illərdir ki, Naxçıvan xanlığı, Kəngərlilərlə bağlı araşdırmalar aparır, əldə etdiyi sənəd və ma- terialları burada reallaşdırmış və çox orjinal və oxunaqlı bir əsəri oxucuların mühakiməsinə vermişdir. Qətiyyətlə inanırıq ki, tədqiqatçı Musa Quliyevin bu monoqrafiyası fakt zənginliyi, geniş sənəd və materialları əhatə etməsi, maraqlı müqayisələr və təhlillərlə diqqəti cəlb etdiyindən, tarixçilərin və geniş oxucu kütləsinin ciddi marağına səbəb olacaqdır İsmayıl Hacıyev AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik -12- GİRİŞ 1747-ci ildə Nadir şahın imperiyası dağıldıqdan sonra ölkəmizdə baş verən sosial-siyasi, hərbi münasibətlərin hərtərəfli araşdırılması Azərbaycan tarixşünaslığının qarşısında duran ciddi problemlərdən biridir. Tarixin müəyyən mərhələlərində bu problem bir sıra araşdırıcılar tərəfindən tədqiqata cəlb edilsə də, elə məsələlər var ki, dövrün sosial-siyasi münasibətlərindən asılı olaraq dərindən araşdırılmamışdır. XVIII əsrin ortalarından başlayaraq Qafqaz Rusiya, Türkiyə və İran arasında münaqişə, müharibə meydanına çevrilmişdi. Nadir şahın qurduğu hakimiyyət dağıldıqdan sonra ziddiyyətlər daha da dərinləşdi. 1747-ci ildən sonra Azərbaycan ərazisində yaranan feodal dövlətlərdən biri də Naxçıvan xanlığıdır. Digər xanlıqlar kimi, onun da tarixinin dərindən və hərtərəfli araşdırılması çox zəruridir. Azərbaycan ərazisində yaranmış xanlıqların yuxarıda adları çəkilən dövlətlərlə münasibətləri vacib məsələ olaraq ortalığa çıxdı. Naxçıvan və İrəvan xanlıqları isə bu aramsız müharibələrin hamısının dəhşətlərini yaşamış, amma həmişə müstəqil, həmçinin azad yaşamaları üçün ölüm-dirim savaşları aparmışlar. Ona görə də Vətən tarixinin ən mühüm vəzifələrindən biri 1747-ci ildən müstəqil xanlıq kimi tanınan Naxçıvan xanlığının qazandığı böyük dövlətçilik təcrübəsinə malik olduğunu araşdırmaqdan ibarət olub. Bu təcrübənin Atabəylər hakimiyyəti illərində «intibah dövrünü» yaşadığını, istər indiki, istərsə də ötüb-keçən yüzilliklərin tarixi sənədləri Naxçıvan tarixinin həmişə diqqət mərkəzində olduğunu sübuta yetirir. Azərbaycan, rus, qərb və şərq tarixçilərinin bir çox nəsilləri bu haqda xeyli tədqiqat əsərləri, monoqrafiyalar yazmışlar. -13- Naxçıvan xanlığının qonşu dövlətlərlə yaratdığı hərbi, sosial- siyasi və digər diplomatik münasibətlərinin əhəmiyyətini nəzərə alan ümummilli lider Heydər Əliyev 12 avqust 2002-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin yaradılmasına həsr olunmuş müşavirədə demişdir: «Məsələn, mən daha çox istərdim ki, Naxçıvan xanlığının tarixi çox gözəl yazılsın. Naxçıvan xanlığının çox böyük tarixi var. Bu xanlıq nə vaxt yaranıbdır, fəaliyyəti nədən ibarət olubdur? Axı, Naxçıvanı idarə ediblər. İrəvan xanlığı var. Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı bir-biri ilə çox bağlı idi. İndi ermənilər deyirlər ki, yox orada ermənilər olubdur. Amma həqiqətən İrəvan xanlığıdır. Naxçıvan xanlığını siz dərindən öyrənəndə, mütləq İrəvan xanlığına gedib çıxacaqsınız. İrəvan xanlığı haqqında Ermənistanda tapmadığınız materialları Rusiyanın arxivlərində, Sankt-Peter- burqda, rus imperiyasının arxivlərində tapacaqsınız və görəcəksiniz ki, dünyada nələr var» (1, s. 27-28). Azərbaycan tarixini vərəqləsək görərik ki, erməni etnosu Azərbaycan torpağında XIX əsrin birinci yarısında peyda olub. İki Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə (osmanlı) müharibələrinin, həmçinin 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında bağlanan Türk- mənçay müqaviləsinin, eləcə də 1829-cu ildə Rusiya ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında bağlanan Adrianopol (Ədirnə) sülh müqav- iləsinin şərtləri əsasında ermənilər İrandan, Türkiyədən Azərbaycan, o cümlədən Naxçıvan ərazilərinə köçürülmüşlər. Bu ərazilərə gələn ermənilər Azərbaycana qarşı torpaq iddiaları irəli sürməyə, «böyük Ermənistan» yaratmaq xülyasına düşmüşlər. Ona görə də ermənilərin Naxçıvan iddialarına da cavab verilməlidir. Heydər Əliyev siyasi kursunu uğurla davam etdirən Azər- baycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2004-cü il fevralın 9-da «Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında» imzaladığı sərəncamda bütövlükdə Naxçıvan tarixinin daha dərin, obyektiv olaraq araşdırılmasının zəruri olduğunu bildirmişdir: «Ermənistanın Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|