çevrilmişdir. Rotasizm hadisəsinin belə yayılması z səsinin
г
səsinə çevrilməsinin müəyyən tipologiyaya malik olduğundan
xəbər verir.
Bundan başqa, intervokal vəziyyətdə
r
səsinin z səsinə
çevrilməsinin guya mütləq olması fikri samitlərin dəyişmə
tipologiyasının bə'zi qanunlarına tam ziddir. İntervokal mövqe
ağızın daralmasını deyil, həmişə onun mə'lum dərəcədə
açılmasını tə'min edir.
Qapalı hecanın sonunda л səsinin
r
səsinə çevrilməsinə
gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, burada
r
səsi zəifləmiş
z,
hətta ola bilsin, z ’ səsindən törəmişdir.
Çuvaş dilində z ' samitinin rotatsizmi samitlərin birləşmə
meylinin nəticəsi də ola bilər, müqayisə edək: /r səsinin
x,
s
'
səsinin
ç, ş
səsinin s ' səsinə çevrilmələri.
Ş
sa m iti
Görünür, ulu türkcədə sözönü ş samiti nadir hadisə
olmuşdur. Buna görə, bə'zi türkoloqlar bu mövqedə onun
mövcudluğunun mümkünlüyünə e'tiraz edirlər.
Az da olsa, misallar göstərir ki, türk dillərində sözönü
ş
samiti olmuşdur və bir sıra türk dillərində bu günə qədər
saxlanır:
*şu 'b u ',
uyğ,
şu,
türk,
şu
, özb.
şu,
qar.
şu,
türkm.
şu,
qum.
şu; *şiş- 'ş iş m ə k ',
azərb.
şiş,
tat.
şiş-,
özb.
şiş-,
türk,
şiş;
*şiş (iti),
azərb.
şiş.
ş>s.
Noqay, qazax, qaraqalpaq və yakut dillərdə sözönü
ş
səsi
f s j
səsinə keçmişdir, müq.
* şa l 'h əm in o ',
tat.
şu I
və
noq. sal, qazax,
sal,
q.qalp.
sol,
yakut.
s o l
ş> s'. Ş
səsinin 5 'səsinə keçidi ancaq çuvaş dilində
müşahidə olunur:
s 'a q b 'b u '
sözündə
s 'a -
elementi türk,
şu
' bu
’ sözünə qohumdur.
Türk dillərinin əksəriyyətində intervokal mövqedə
ş
samiti saxlanılmışdır:
* kişi ' adam ',
qədm.-türk.
kişi,
türk
kişi,
qum.
qişi,
tat.
k işi,
türkm.
k işi,
azərb.
kişi,
qırğ.
kişi,
özb.
k işe ,
78
uyğ.
k işe ; *te:şik 'd e ş i k ',
türk,
deşik,
qaq.
deşik,
tat.
tişik,
qırğ.
teşik,
azərb.
deşik,
*
yaşa- 'y a şa m a q ',
türk,
yaşa,-
qum.
yaşa-,
özb.
yaşa-,
kr.qar.
yaşa,-
azərb.
yaşa,-
qırğ.
caşa-.
ş>s.
Qazax, noqay və qaraqalpaq dillərində intervokal
mövqedə
ş
səsi
s
səsinə çevrilmişdir, müq
:,* k işi 'a d a m '
və
qazax
kisi,
noq.
kisi,
q.qalp.
kisi; * te:şik 'd e ş i k '
və qazax
c
asa,-
noq.
yasa-.
ş>z.
Xakas dilində intervokal
ş
səsi ara mərhələdə
olmuş
s
səsindən z səsinə çevrilmişdir, müq.:
* k işi 'a d a m
’ və
kişi> kisi-dən
xak.
kizr, * te:şik 'd e ş ik '
və
tişik> tisik-
dən xak.
tizik ; *yaşa- 'ya şa m a q ',
və çaşa->
çasa-d
an xak.
çaza-.
ş> j.
Tuva dilində intervokal
ş
səsi j səsinə çevrilmişdir,
müq.: tat.
* k işi 'a d a m ',
qırğ.
k iş i
və tuv.
kiji;
tat.
a şa-
’y e m ə k ',
qum.
a şa -v ə
tuv.
a ja ;'y e d ir m ə k '.
Həmin dəyişiklik şor və altay dillərində də baş
vermişdir: şor.
kiji\ 'a d a m ', kişi-
dən alt,-
kiji,
şor.
ejik
'q a p ı ', eşik-dən
alt.
e jik ;
şor.
ijcn - 'ə m itı olm aq
\ alt.
ijen-.
ş>h.
Yakut dilində intervokal
ş
səsi
b
səsinə
çevrilmişdir:
k iş i
-dən
k ih i 'a d a m ' işit-də
n
ih it- 'e ş itm ə k '.
Yəqin burada ara mərhələlər olmuşdur. İntervokal
ş
əvvəl
s
səsinə keçmiş, sonra isə
s
səsi cingiltililəşməyə uğramış və
daha sonra
h
səsinə çevrilmişdir. Yakut dilində
k ız ıl
-dan
törənmiş
k ıh ı! 'q ır m ız ı'
sözü belə çevrilmənin mümkünlüyünə
bir dəlalətdir.
Türk dillərinin əksəriyyətində sözsonu £ samiti saxlanıl
mışdır:
* ku ş 'q u ş ',
qırğ.
ku ş,
kr.qar.
k.uş,
qaq.
kuş,
türk,
kuş,
türkm.
quş,
alt.
kuş,
qum.
kuş,
azərb.
quş,
tuv.
k.uş,
tat.
kbş,
başq.
k b ş; *boş,
alt.
boş,
azərb,
boş,
qırğ.
boş,
qardial.
boş,
uyğ.
Ьощ.
özb.
boş; *ı:ş>iş,
türk,
iş,
azərb.
iş,
türkm.
iş,
qum.
iş,
qar.
iş,
qırğ,
iş.
uyğ.
i ş ,
özb.
iş,
tat./,?, başq.
iş.
ş> s'.
Belə dəyişiklik ancaq çuvaş dilində müşahidə
olunur:
*baş,
çuv.
p u s0, *ı:ş>iş,
çuv.
is .
'
ş>s.
Qazax, qaraqalmaq, noqay, yakut, xakas və qaraim
dilinin qalitsk- lutsk dialektində sözün mütləq sonunda
ş
səsi
s
___ ____________________________________ 79
Dostları ilə paylaş: |