N. Z. Haciyeva

səsinə  çevrilmişdir: 
*baş,
  qazax, 
bas,
  q-qalp. 
bas,
  noq. 
bas, 
qar.qal. 
bas,
  xak. 
pas,
  yakut. 
bas;  *ka:ş  '  qaş
 \   qazax. 
İfas,
  q.- 
qalp. 
!
 noq. 
kas,
 qar.qal. 
kas,
 yakut. 
xa:s.
Ulu türkcənin affikslərində 
ş
 samitinə nadir hallarda rast 
gəlinir.  Ən  geniş  yayılmışı  fe'ldən  törəmiş  ismin  -ış//-iş 
affiksidir:  Türk, 
g e liş  'g ə l i ş ',
  azərb. 
başlamış,
  türkm. 
qiriş 
'g ir iş
 \  uyğ. 
a za ytb ş  'a za ltm a   ',
 özb. 
ö zq əriş  'd ə y iş m ə '
 və s.
Türk  dillərində 
ş
  samiti  törəmə  ola  bilər. 
K iş
  'qış 
altm ış,  beş
  kimi  sözlərdə 
ş
  səsi  kar 
1
  səsindən  yaranmışdır. 
Bə'zi  dillərdə 
ş
 səsi 
ç
 səsinin  karlaşmasının  nəticəsidir:  müq.: 
qazax, 
şbk- 
'ç ıx m a q ', 
çık-Ğ
an,  noq. 
şbk-,
  qazax, 
şa k 
'  v a x t', '  zam an  ',
  tuv. 
şa,
  pa-dan  tof. 
şa,
  su-dan  çuv. 
ş iv 's u  ' 
və s.
Z '
 sa m iti
Ulu  türkcədə  sözün  əvvəlində  cingiltili  dişarası  z° 
spirantına rast gəlinməyib.
Bu  səs  qədim  türk  yazılı  abidələrində  intervokal 
mövqedə 
qeydə 
alınmışdır: 
az'ak 
'a y a q ', 
a z 'ığ 'a y ı ',
tfaz 'ın '  qayın  a ğ a c ı',  a z 'ır-'  ayırm aq  ',  k ü z  'əq ü ' kü rəkən
 ’, 
Ifu z 'u ğ ' q u y u ',  k e z 'im   'g e y im
  '  və  s.
Z əif səs olan intervokal  cingiltili aspirantı türk dillərinin 
çoxunda sabit olmamış və müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır.
z ° > z .
 Bu çevrilmə xakas  və  şor dillərində baş  vermişdir, 
müq: 
*az'ağ  'a y a q
'  və  xak. 
azax,
  şor. 
azalf;  *az'ığ  'a y ı
 ’  və 
xak. 
azıg,
  şor. 
azığ;  * ka z'ın   'q a y ın   a ğ a c ı
’  və  şor. 
kazın,
  xak. 
xazm ;  * ko z'a n   'd o v ş a n '
  və  xak. 
xozan,
  şor. 
kozan;  *böz'ik 
'b ö y ü k
'  və  xak. 
p ö zik ,
  şor. 
p ö zü k ;  * a z 'ır - ' a y ırm a q
'  və  xak. 
azır-.
z ° > y .
  Bu  dəyişiklik  türk  dillərinin  çoxunu  əhatə  edir, 
müq: 
* a z'a !f  ' a y a k
 ’  və  uyğ. 
ayağ,
  tat. 
a y a k,
 başq. 
a y a k,
  qırğ. 
ayak,
  türkm. 
ayak,
  q-qalp. 
ayak,
  azərb. 
ayaq,
  türk 
.ayak,
  qazax.
80  -----------------------------------------------------------------
ayak,
  noq. 
ayak,
  kr.qar. 
ayak;  *az'ığ  'a y ı ',
  türk, 
ayı,
  türkm. 
ayı,
 qaq. 
ayı,
 azərb. 
ayı,
 noq. 
ayu,
 qum. 
ayıı,
  q.-qalp. 
ayu,
  başq. 
a y b w ,
  tat. 
a y u ,
  kr.tat. 
ayu,
  qazax, 
ayu,
  qırğ. 
ayu.  * ka z'ın , 
' qayın a ğ a c ı',
 tat. 
к а у ь п ,
 noq. 
кауьп,
 alt. 
kayın,
 qazax, 
кауьп, 
q.-qalp. 
кауьп,
  türk, 
kayın;  * a z'ır-f a yırm a q ',
  noq. 
ауьг-,
  tat. 
а°уьг~,
  q.-balk. 
ayır-,
  azərb. 
ayır-,
  türk, 
ayır-;  * k ü z'ə ğ ü  
'k ü r ə k ə n ',
  tat. 
kiya w ,
  kr.qar. 
k ü y e w   'k ü r ə k ə n ',
  qazax, 
kuyew,  q.-balk.  kuyew;  *böz'ik 
'b ö y ü k ',
  qırğ. 
biyik,
  türkm. 
beyik,
  qum. 
biyik,
  tat. 
böyik,
  qar. 
büyük,
 türkm. 
b ü yü k,
 q.qalp. 
biyik,
 qazax, 
biyik,  * k iz'im   'g e y im
  türk, 
g iy im ,
  qum. 
qiyim , 
qırğ. 
k iyim ,
  alt. 
kiyim ,
  tat. 
k iy im ,
  noq. 
k iyim ,
  q.-qalp. 
k iy im , 
qazax, 
kiim .
z  > d:  *az'ak ayaq ',
  qəd.-uyğ. 
adak,
  tuv. 
adajf,  'a ş a ğ ı';  
* az'tğ  a y ı',
  tuv. 
adığ;  * ka z'm   q a ym a ğ a cı',
  tuv. 
xadın,
  tof. 
kadm ,  * a z 'ır-'a y ır m a q ',
  qəd.-uyğ. 
adır-,
  tuv. 
adır-;  * k u z 'u k  
'q u y u '
  və  qəd.-uyğ. 
kuduğ,
  tuv. 
kuduk;  *kaz'an  'd o v ş a n ', 
tuv. 
kadan.
z '> t:  Z
  səsinin 
t
  səsinə  keçməsi  yakut  dili  üçün 
səciyyəvidir: 
*az'ak  'a y a q ',
 
yakut. 
atax;  * ka z'm   'q a y ın  
ağacı
 \  yakut 
xatm .
z > r :
  Bu  dəyişiklik  ancaq  çuvaş  dilində  müşahidə 
olunur: 
* az'ak  'a y a q ',
  çuv. 
ura  (azak>orak>ora>ura);  * ka z'm  
’ qayın a ğ a c ı',
 çuv. 
xuran (kazan>  xoran>xuraıı).
Z '
  samitinin  itməsi  nadir  hallarda  olur: 
böziik> büyük- 
dən qaq. 
bü.k  ' böyük
  '.
Qədim  türk  yazılı  abidələrində  qapalı  hecanın  sonunda 
və  samitlərin  qarşısında  z ’  samiti  olan  kifayət  qədər  misallar 
tapmaq  olar: 
a z'ğ ır  'a y ğ ır ',  k a z'ğ u   'q a y ğ ı',  k ıız  u ruk 
'q u y ru q   ',
  fe'l  kökləri 
y a z '-  'y a y m a q
 \  
to z  -'d o y d u rm a q
 ’  və 
s.
Türk  dillərinin  çoxunda  z ’  samiti  bu  mövqedə  yenə  də 
sabit olmamış və müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdı:
81

---