N. Z. Haciyeva

s>h. 
Sözönü 
s
  səsinin 
h
  səsinə  çevrilməsi  başqırd  dili 
üçün  səciyyəvidir: 
*sakal
' saqqal' ,   türk, 
sakal,
  noq. 
sa ka l,
  tat. 
sa °ka /,
 amma başq. 
lıa ° /
 azərb. 
san,
  türk, 
san, 
amma  başq. 
ha °rı;
  *sü'.y'süd',  türk, 
süt,
  qum. 
süt,
  tat. 
söt, 
amma başq. 
höt.
Yakut  dilində  ulu türkcənin  sözönü  5 səsinin  tam  itməsi 
müşahidə olunur, müq. 
* s u ğ '
s u ', xak. 
suğ,
 tuv. 
suğ,
 qum. 
suw, 
qar. 
suw ,
  q.-qalp. 
suw,
  azərb. 
su,
  türk, 
su,
  qazax, 
su,
  alt. 
su, 
qırğ. 
su:,
  tat. 
su
 və  yakut 
u:;  * s ü :t's ü d ’ ,
  tat. 
söt,
  qum. 
s ü t
 və 
yakut. 
u:t;  *sən,
  azərb. 
sən ,
  uy
%.sən,
  qum. 
sen,
  özb. 
sen,
  qırğ. 
sen,
 noq. 
sen,
 türk, 
sen
 və yakut. 
en.
Çox 
güm an  ki,  yakut  dilində  sözönü 
[$] 
səsinin 
itm əsindən ə v v ə l ara m ə rh ə ləd ə   [
5
]  səsi  h
 
səsinə çevrilmişdir.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  intervokal  [s]  səsi 
saxlanılır: 
*əsən
  's a ğ la m ',  qəd.-türk. 
esen,
  tat. 
isən,
  q.-qalp. 
esen
  'm üvəffəqiyyətli',  qazax, 
esen,
  qırğ. 
esen
; 
*osa/
  'p is ', 
qod.-türk. 
u sa l
 
'q ə m s iz ', 
'başısoyuq', 
tat.
u s a l'
qəzəbli' ,   ' p i s ',  qum. 
o s a /
' z ə i f ', 's ö n ü k ',  q.-qalp. 
osa/ 
'z ə i f ',  qazax, 
osa/,
  noq. 
o sa /
  'z ə i f ',  qar. 
osa1
  'tə n b ə l',  özb. 
o s a /'p is '  .
s> s\  S  
səsinin 
kar 
dişarası 
spiranta 
keçməsi 
mümkündür.  Bu  dəyişiklik başqırd dili üçün  səciyyəvidir,  müq. 
əsən
 
'sa ğ la m ',  tat. 
isən ,
  qazax, 
esen,
  q.-qalp. 
esen 
' müvəffəqiyyətli' ,  
başq. 
is 'ə n '
 sağlam';  
*kəsək 
'k ə s ik ', 'p a r ç a ',  tat. 
kisə k ,
  qırğ. 
kcsek,
  qazax, 
kcsek,
  noq. 
kese k
, 
özb. 
k e s e k
 
'k ə s ik ', 
azərb. 
k ə s ə k
  və 
başq. 
k i s 'ə k '
k ə s ik '.
Türkmən  dilində  [xj  səsinin  bütün  mövqelərdə 
[5] 
səsinə  keçməsi  intervokal  mövqedə  də  görünür: 
*kəsok
-dən 
türkm. 
k e ç e k
  'k ə s ə k '.
s>z. 
İntervokal  [s]  səsinin  [z]  səsinə  çevrilməsi  xakas, 
tuva və  altay dillərinin  səciyyəvi  xüsusiyyətidir: 
k ə s ə k '
parça'
74
və  alt. 
k ezc k,
  xak. 
k izc k ,
  tuv. 
k e z e k '
p a rç a ', 'h i s s ə '; 
* ə sə n '
 sağlam'  və  xak. 
izen,
 alt. 
ezen.
s>yarımcingiltili  z. 
Çuvaş  dilində  intervokal 
[$] 
səsi 
yarımcingiltili  [z]  səsinə  keçir,  müq. 
*kosək-dsn
  çuv. 
k izik , 
həmçinin 
ta d b k -k izik
  'parça-tikə'  qoşa  sözündə; 
*asığ
-dan 
çuv. 
uzb
 'x e y ir ', 'qazanc'  və  qaq. 
ası,
  qum. 
a su w '
xeyir' ;  
çxıv.p u zb
 'tarla'  və tat. 
basu.
Görünür,  ulu  türkcədə  sözün  mütləq  sonunda  [
5]  səsi 
nadir  hallarda  olmuşdur.  Müasir  türk  dillərində  bu  samit 
sözsonunda saxlanılır:
* tü :s'
rə n g ',  kr.qar. 
tüs,
  qırğ. 
tüs,
  qum. 
tüs,
  q.-qalp. 
tes,
  noq. 
tös,
 çuv. 
m is;  * is
'h i s ', qəd.-türk. 
ıs,
 qazax, 
bs,
 özb. 
is,
  noq. 
bs, 
qırğ. 
i s '
buxar'; 
*əs
  'y a d d aş',  çuv. 
as,
  qırğ. 
es,
  türk, 
es,
  q.- 
qalp. 
is,
 tat. 
is.
Başqırd  və  türkmən  dillərində  söz  sonu  [
5]  səsi 
[
5
] 
səsinə 
çevrilir: 
başq. 
t ä s 'r ə n g ', 
/ O y a d d a ş ', 
türkm.
s 'e s ''
 səs' .
Z samiti
Ulu türkcədə sözün əvvəlində 
[z]
 samiti işlənməmişdir.
Türk dillərinin çoxunda [z]  samiti  saxlanır:
* l$ ızıl'
qırmızı' ,   qazax, 
/tbzbl,
  q.-qalp.  ^bzb/,  noq. 
/tbzbl,
  qar. 
tr. 
k ız ıl
'  qum. 
kızı/,
  qırğ. 
k ızı/,
  uyğ. 
к ь г ь /
  alt. 
k ızıl,
  xak. 
/$ızı/, 
tuv. 
k ızıl,
  azərb. 
q ızıl,
  özb. 
k b z b /
  tat. 
kbzbl,
  q.-balk. 
k ızıl; 
*az//f'yem ək',  qəd.-türk. 
azu/$,
  türkm. 
a zık,
  azərb. 
azuqə,
  alt. 
azık,
  noq. 
azbk,
 qırğ. 
a zık
, kr.qar. 
azık,
  qum. 
a zık,
  qazax, 
a zb k, 
tat. 
a °zb k ,
  türk, 
a zık
  ; 
* y ü z ik 'ü
z ü k ',  qəd.-türk. 
yü zü k ,
  türk. 
y ü zü k ,
  q.-qalp. 
jiizik,
  qazax, 
jü z ik ,
  qum. 
y ü zü k ,
  qar. 
üzük,
  q.- 
balk. 
y ü zü k ,
  tat. 
ezik,  *ıızun,
  qəd.-türk, 
uzun,
  qar. 
uzun,
  qırğ. 
uzun,
  qum. 
uzun,
  qaq. 
uzun,
  türkm. 
uzm ,
  q.-qalp. 
ъгьп,
  noq. 
ъгьп, 
tat. 
bzbn,
  a l t . 
uzun,
 uyğ. 
uzun.
75

---