ğ ’> y *öğ'ür
's ü r ü ', qırğ.
üyür,
qazax,
eyir,
noq. eyiı
'a t sürüsü';
*töğiiş
'd ö y ü ş ', azərb.
döyüş,
q.-balk.
tüyü)
'
döyüş ', tat.
t e y '
ə zm ək '.
ğ '> w (v)\
*döğ’üş-dən türk,
dövüş ’
döyüş ',
* d ö ğ 'ü lA ə
n
türkm.
d ö w ü l'
döyülm ək'.
ö '
səsi düşdükdə uzun sait yaranır, müq.
*öğ'ürvQ
xak.
ö : r '
sürü ', tuv.
ö:r,
alt.
ü:r.
Yakut dilində ğ' səsi düşdükdən sonra yaranmış uzun
saitin yerində diftonq əmələ gəlir, müq.
* ö ğ 'ü r\ə üör.
Üğ'ə birləşməsində belə keçidlər mümkündür:
ğ f>q: * y ü ğ ’ən
'y ü y ə n ', qəd.-türk.
yüqün,
tuv.
çuqen,
qum.
yü q en ,
qırğ.
cüqön,
qazax,
jö q en .
ğ '> y *yüğ'ən
'y ü y ə n ', türkm.
üyatı.
ğ '> K
çuv.
y iv c n
'y ü y ə n '.
U ğ'ü
birləşməsində belə keçidlər mümkündür:
ğ '> q ' *tüğ'ün
'd ü y ü n ', çağ.
tüqün.
ğ '> y
türkm.
d ö yü m
'd ü y ü n ', qırğ.
tüyün,
qazax,
töyin,
q.-balk
tüyüm .
ğ '> w (v)r. *tüğ'ün,
türkm.
duw un
'd ü y ü n ', çuv.
m ivi.
Hətta
ğ '
səsinin düşməsi halları mümkündür:
*yüğür-,
yakut.
sii:r
'y ü y ü rm ə k ';
*tüğ'ün
'd ü y ü n ', alt. tü:n.
Birinci qapalı hecanın sonunda samitin qarşısında
əğ '
birləşməsində ^ ’dəyişə bilər:
ğ'> q: * tə ğ 'y
d ə y m ə k ', uyğ.
toq.
'd ə y m ə k ', türkm.
deq,
özb.
teq, * e : ğ
'ə y m ə k ', uyğ.
ə q
'ə y m ə k ', qəd.türk.
eqri
'ə y r i '.
ğ f>y \ * to ğ "
dəym ək' , azərb.
d o y
e ğ '> iy .
qumuq, qaraçalpaq, qazax, qırğız, tatar, qaraçav-
balkar, şor dillərində əğ' birləşməsi //birləşm əsinə keçir, müq.
*toğn
dəym ək' və qazax,
tiy,
tat
.try,
q.-balk,
tiy,
q.-qalp
tiy:
*ə:ğ'x
ə y m ə k ', qum.
i y
'ə y ilm ə k ', q.-balk.
iy -(
il-), q.qalp.
iy-
(il),
qazax,
iy
'ə y m ə k ', qırğ.
iy,
tat.
iy.-
64
ğ '> v. * təğ -
dən 'dəym ək' çuv.
tiv ri
'd ə y d i'; *əğ'-dən
'əym ək'
avqalan
'ə y ilm iş '.
İğ
birləşməsində belə keçidlər mümkündür:
ğ f>q: *iğ'nə
'i y n ə ', cağ.
iqnə,
özb.
iqnə.
ğ '> y. *iğ'nə
'i y n ə ', azərb.
iyn ə,
q.-balk.
iyne,
noq.
iy"e,
alt.
iyne.
ğ'> n: *iğ'nə
'i y n o ', qəd.türk.
irinə.
Öğ' birləşməsində belə keçidlər mümkündür:
ğ ’>q\
*öğ'rən
'ö y rən m ək ', qəd.türk.
öqrən,
*öğ'
'ö y ü n m ək ', qəd.türk.
öq
'ö y m ə k '.
ğ ’>y. *öğ'ron
'ö y rə n m ə k ', azərb.
öyrən
, türk,
öyren,
noq.
iiyren
, qazax,
öyren,
qırğ.
üyrcn,
tat.
öyrən-,
qum.
üyren-;
*öğ'-
'ö y m ə k ', azərb.
öy-.
ğ '> v (и ): *ö ğ 'rəıı-
'ö y rə n m ə k ', türk.dial.
övren-; *öğ’-
' ö y m ək ', türk,
öv-,
türkm.
öw -.
ö 's ə s i düşdükdə uzun, ya da normal sait yaranır: q-balk.
iiren-
' öyrənmək' , qaq
.ü.ren-.
Yakut dilində uzun saitin yerində diftonq yaranmışdır,
müq.yakut.
üören-
'ö y rə n m ə k '.
Ü ğ'
birləşməsində belə keçidlər mümkündür:
ğ'> q:
* t ü ğ
düyünləmək' ,
qəd.türk.
tiiq-,
tü q ın o
' düym ə' .
ğ ’> y.
qırğ.
tü y m ö
'd ü y m ə ', q.-balk.
tiiym e,
noq.
tüym c,
qum.
tiiym e,
tat
.tö ym o ,
qazax.
töym e.
Ü ğ'
birləşməsində ^'səsinin düşmə hallan mövcuddur.
*
(ü ğ -
' düyünləmək
'
,çu
\.tül& -
'd ü y ü n ləm ək ',
tü m c '
d ü y m ə '.
Sözün mütləq sonunda
ə ğ '
birləşməsində bu keçidlər
mümkündür:
ğ'> q: * b əğ 'y
b ə y ', qəd.uyğ.
b ə ğ
' b əy ' , türkm
.beq,
xak.
p iq '
mə’m u r '.
ğ r>y.
qum.
b iy
'k n y a z ', 'b ə y ', qaq. f o / ' mülkədar' ,
azərb.
boy,
türk
.bey,
yakut.
b i y
' böyük' .
İğ ’
birləşməsində keçidlər mümkündür:
65
ğ'> q\ * çiğ ’\ \ y
' , qaq.
çiq,
türkm.
çi:q, *çəriğ
'q o şu n ',
qəd.uyğ.
çəriq.
ğ > y * ç ığ 'ç
i y ' , qum., q.-balk., kr.qar
.çiy.
Sonuncu ^'səsi düşə bilər: tat.
şı\
qaq. p / 'ç i y '.
Yakut dilində
iğ ’
birləşməsi uzun / səsinə çevrilmişdir,
müq.
*əliğ'-dən
yakut.
ili:
'ə l ' .
(^'birləşm əsində bu keçidlər mümkündür:
ğ ’>q: * b ö ğ "
hö rü m çək ', qəd.türk.
b ö q '
b ö y ə ', 'b ö v '.
ğ '> y.
qazax,
böyi,
qırğ.
b ö y ü 'b ö y ə
' .
Ğ '
samitinə ulu türkcədə əsasən iki affiksin tərkibində
rast gəlinir. Birincisi, sifətin və fe'ldən törəmiş ismin
-iğ'
şəkilçisində, ikincisi, nisbi sifətin
-liğ °
affiksində.
-İğ'
affıksində sonuncu
ğ '
samiti xakos və şor dillərində saxlanır:
xak.
iz iğ 1'
i s t i ', 'q a y n a r', şor.
iziğ '.
Tuva və tofolar dillərində -
iğ '
affiksində sonuncu
ğ '
səsi incəliyini itirmişdir: tuv.
i z i ğ '
i s t i ', 'q a y n a r ', tof.
ib iliğ
’'m aralı o la n '.
Bə'zi türk dillərində -/g'affiksində sonuncu ^'səsinin
к
səsinə çevrilməsi müşahidə olunur: uyğ.
b s s b k '
qaynar' , özb.
bssıfa,
qırğ.
isik.
Türk dillərinin çoxunda
-iğ '
affiksində sonuncu
ğ '
səsi
itmişdir:
q a y n a r', 'i s t i ', qum.
ıssi,
noq.
issi,
tat.
icci,
başq.
iç i,
türkm.
ıssı
vo s.
Görünür, qədim türk dillərində fe'ldən törəmiş ismin
-iğ'
affiksində
ğ '
səsi
q
səsinə çevrilmişdir, müq. qəd.uyğ.
b iliq '
b ilik ', orx.-yen.
biliq,
qəd.uyğ.
k o ç ü q
'k e ç id ', orx.-yen.
ko çiq
və s.
Başqa türk dillərində r^'affiksi müxtəlif dəyişikliklərə
uğrayır:
-iğ '> i\r.
q.-balk.
k e l i w '
g ə li ş ',
* keliğ
'-dən qum.
qeliw ;
i ğ ’> ə m
başq.
k ilə w '
g ə liş ', Zv/əm 'bilik';
i ğ f> ü m
noq.
b ilü w 'b W xk
' ,
k e lü w '
g ə liş ';
iğ > ü :
qırğ. M w 'b ilik ',
b e rü '
vermə' , alt.
i z ü '
i s t i ';
66
i ğ ’>ü\ *biliğ-dən
tat. Zv/w'bilik';
*keliğ-də
n tat.
k iiü
'g ə l i ş ',
kelü, * kesiğ
’kesü;
iğ>r. *biliğ-dən
yakut M / 'b i l i k '.
Tuva və tofalar dillərində
-iğ '
affiksində sonuncu
ğ '
incəliyini itimıişdir. Nisbi sifətin
-Ii:ğ'
affıksinin inkişafı
-1ı:ğ'
affiksinin inkişafını xatırladır. Türk dillərinin əksəriyyətində
sonuncu
ğ '
səsi əvvəlcə
к
səsinə çevrilmiş, sonra isə
düşmüşdür, müq.
b itlik
tat.
&////'b itli',
əslik-d ən
i s l i '
iy li',
yellik> jelli-d ə
n qazax,
je ld i
'k ü lə k li', 'y e l l i ',
y ə :rlik
-dən türk,
yerli,
çuv.
ir ik li
'a z a d ', 'könüllü' və s.
Uyğur dilində
-liğ ’
affiksi
-lik,
-lü k
affiksinə
çevrilmişdir:
jü r ə k lik
'ü rə k li' ,
tü rlü k '
müxtəlif' v əs.
Qırğız və altay dillərində
-liğ '
affiksi
-lü:(dü:,tü:)
affiksinə çevrilmişdir: qırğ.
k ü n d ü '
g ü n lü ',
ccerdü
'y e r li ', alt.
te r lü 'tə r W , kündii
'g ü n lü ' və s. Burada ön sıra variantının
sonuncu saiti müəyyən dərəcədə arxa variantının sonuncu
saitinə uyğunlaşıb. Belə ki,
terliğ -
d ə n 'tə rli' terliv>terlü:
morfelinə inkişaf az ağlabatandır.
Ksamiti
Ulu türkcədə sözün əvvəlində
у
samitinin olması
türkologiyanın mübahisəli məsələlərindəndir. Bə'zi türko
loqlar, məsələn, A.M.Şerbak təsdiq edirlər ki, ulu türkcədə
sözönü
у
samiti
olmamışdır:
"Müasir
türk
dillərinin
əksəriyyətində sait foncmlərin sistemi və onların bölgüsü
у
samitinin sözün əvvəlində işlənməsini istisna edir. Sözün
əvvəlindəki
у
samiti öz başlanğıcını kar dişarası
s '(v )
spirantından götürür.
S '
samiti öz əvvəlki keyfiyyətini əsasən
çuvaş
[ s ]
və yakut
[s]
səslərində saxlamışdır. Ümumi fikrə
görə, bu dillərdə bir sıra çox qədim xüsusiyyətlər aşkar edilir"
[Şerbak, 1970, s.79-80].
Beləliklə, A.M.Şcrbakın fikrincə, altay dilində sözönü
s '
səsi
d '
səsinə, tuva, qazax və şorda
ç
səsinə, çuvaşda
s',
67
Dostları ilə paylaş: |