N. Z. Haciyeva

tuwra:
  əvvəlki  birləşmədə  olan  kimi 
ğ
 səsi  düşə  bilər: 
*toğ- 
' d o ğ m a q ',  'd o ğ u lm a q ',
  alt. 
tu:ğan  'd o ğ u lm u ş ',  'd o ğ m a ',
  q,- 
balk. 
tu:ğan,
  qırğ. 
tu:ğan,
  tat. 
tuğan,
  qaq. 
duana  'd o ğ m a ', 
qazax. 
u l 
tudb  'o  
d o ğ d u '; 
*boğ-  'b o ğ m a q ',
 
alt. 
bu.ğan  'b o ğ d u ',
  qırğ. 
bu:ğan  'b a s d ı';  *toğn  'd o ğ r u ',
  tat.  ft/ль, 
q.-balk. 
tura  'd ü z ',
  qazax, 
tu r a 'd o ğ r u ',
  qaq. 
d o :ıv ' d o ğ r u '; 
*oğrı,
 qazax, 
ы ъ ,
  tat. 
urla-  'o ğ ra m a q ',
 alt. 
u.rda-.
U ğ
  birləşməsində 
ğ
 
səsi 
saxlanılır: 
qəd.-türk.
b u ğ d a y ' b u ğ d a ',
  türkm. 
buğday,
  azərb. 
buğda-
 yaxud 
itir;
 tat. 
bbday,
 q.-balk. 
buday,
 qum. 
bııday.
Sözün  mütləq  sonunda 
a ğ
  birləşməsində 
ğ
  səsi 
saxlanılır: 
*ta:ğ  'd a ğ ',
  qəd.-türk. 
tağ,
  uyğ. 
tağ,
  tuv. 
dağ,
  xak. 
tağ,
 türkm. 
dağ,
  özb. 
töğ,  *yağ,
 azərb. 
yağ,
 uyğ. 
ya ğ ;
  özb. 
y o ğ ; 
*sağ,
  azərb. 
sağ,
  türkm. 
sağ,
  özb. 
sö ğ ,
  amma 
ğ> w
  keçidinə 
təsadüf olunur: 
* ta :ğ 'd a ğ ',
  tat. 
ta °w ,
 başq. 
ta °w ,
 q.-qalp. 
taw, 
noq. 
taw ;  *sağ,
  tat. 
saw,
  başq. 
haw ,
  qazax, 
saw,
  qum. 
saw, 
*bağ,
  tat. 
baw   (ip),
  q.-qalp. 
baw;
  noq. 
baw,
  qum. 
baw,  *yağ, 
qum. 
ya w .
ö
  səsinin  düşməsi  nəticəsində  uzun  sait  yaranır: 
* ta :ğ 'd a ğ ',
  qırğ. 
to:;
  alt. 
tu:,
  çuv.  ft/:, 
la :ğ ' ta yğ a '> ta
:-dan 
yakut. 
tıa;  *yağ,
 alt. 
d ü :  'i ç p i y i '.
^ b irlə ş m ə s in d ə  
ğ
 səsi  saxlanılır: 
*buğ 'b u x a r ',
 azərb. 
buğ,
  türkm. 
buğ,
  özb. 
buğ;  *suğ 's u ',
  qəd.-türkm. 
suğ,
  xak. 
suğ,
  tuv.,  şor.,  tof. 
suğ.
  amma 
ğ > w (v)
  keçidi  də  ola  bilər: 
* b u ğ ' b u x a r ',
  başq. 
bbw ,
  noq. 
buw ;  *suğ 's u ',
  başq. 
hüw, 
qum., noq.,  türkm.,  özb. 
suw ,
 çuv. 
şiv.
ö
  səsinin  itməsi  nəticəsində  uzun  və  ya  normal  sait 
yaranır: 
*buğ  'b u x a r ',
  alt.,  qırğ, 
bu:,
  tat. 
bu,
  qazax, 
bu; 
* s u ğ 's u ',
  alt.,  qırğ., 
su:,
  yakut. 
u:,
  tat.,  türk.,  azərb.,  uyğ.,  qaq. 
su.
Əski  və 
bə'zi  müasir  Sibir  türk  dillərində 
ığ 
birləşməsində 
ğ
  səsi  saxlanılır: 
* a z ığ 'a y ı',
  qəd.-türk. 
azığ, 
tuv. 
adığ,
 xak. 
a zığ  'a z ı d i ş ',
 tuv. 
azığ,
 tof. 
azığ.
58
Lakin bir sıra türk dillərində 
ığ
 birləşməsi  sabit olmamış 
və müxtəlif dəyişikliklərə rnə'ruz qalmışdır:
ğ > L
  Uyğur,  cağatay 
və 
özbək 
dilləri 
üçün 
səciyyəvidir: 
*a  z ° ı ğ
  'ay ı  ’,  çağ. 
ayık:,
  uyğ. 
e yik ,
  özb. 
ayık. 
*azığ
  'diş 
özb. 
özuk;
ğ > m   * a z ° ığ
  'ayı  \  başq.a°ybiv)  q.-balk. 
aybw;
ığ> u
: 
*azığ
  'ayı  ’,  noq.ay//,  q.-qalp. 
ayu,
  qaza
x.ayu,
  gaz 
ayu  tat. 
a° yu ,
  azərb 
.ayır,  *azığ
  ' diş 
q.-qalp. 
azu,
  qazax, 
azu, 
tat. 
a °zu .
[ığ\
  birləşməsinin  yerində  uzun  sait  əmələ  gələ  bilər, 
müq. 
* a z°ığ   '
 a y ı'  və  qırğ. 
a yu   :
  ; 
*azığ  '
 d iş '  və  qırğ. 
a zu
 : 
'k ö k   d iş ',  'a zı  d iş i',  və  həmçinin  qısa  sait,  müq.,  məsələn, 
* a zığ
və türk 
ayı*
Affikslərdo  ilkin 
ğ
 samitinə  tez-tez  rast  gəlinmir.  Türk 
dillərində  tez-tez  təsadüf  edilən 
-ığ   (-ığ )
  və 
-lı:ğ   (~li:ğ) 
affıksləridir. 
-ığ  (-iğ )
  affıksi  fe'ldən  törəmiş  isimlərin  və 
sifətlərin  affıksi  ola  bilər. 
-lı:ğ   (-li:ğ )
  ancaq  sifətlərin  affiksi 
olmuşdur.
Qədim  türk  dillərində  və  həmçinin  bə'zi  müasir  Sibir 
türk  dillərində 
-ığ  (-iğ )
  affiksi  fe'ldən  törəmiş  ismin  affiksi 
kimi  saxlanılır: 
*satığ  '
 satış',  qəd.-türk. 
sadığ,
  tuv. 
sadığ,
  xak. 
sadığ,
 şor, 
sadığ.
Başqa  türk  dillərində  bu  affıks  müxtəlif  dəyişikliklərə 
uğramışdır:
ığ > b w ı 
*satığ
  's a t ı ş ',   başq  . 
h a °tb w ,
  q.-qalp. 
satbw , 
qum.  satıw;
ığ>u:  * sa tığ '
 sa tış',  tat.sa ° tu, qazax 
satır,
ığ>r.  *satığ,
 yakut. 
atı
:  ' ticarət';
/ğ>r.
  türkm. 
satı-çı,  sa tığ çı-d m ,
  türk, 
sa tıcı  '
 satıcı', 
satığ-çı-
 dan.
Qədim  türk  abidələrinin  dillərində  və  həmçinin  tuva, 
xakas,  tofalar  və  şor  dillərində 
-ığ   (-iğ )
  sifətin  affiksi  kimi
.  Azərb.  türkcəsində belədir: 
a y ı-
T.H.
59

---