P samiti
Ola bilsin ki, ulu dilin müxtəlif inkişaf mərhələlərində
sözsonu
p
samiti geniş işlənən partlayan samit olmuşdur.
Tarixən o, sözönü
b
samitindən əvvəl gəlir. Qədim və müasir
türk dillərindəki
baş, balık, bol- 'o lm a q ', 'v a r ', boş və
s. kimi
sözlər vaxtilə
p
samiti ilə başlanmışdır. Müasir türk dillərində
ulu dilin sözsönü
p
samitinin qalıqlarını tapmaq olduqca
çətindir. Yəqin ki, onları keçmiş sözsönü
p
samitinin
əvəzləndiyi ve yenidən
b
samiti törəyən dialektlərdə aşkar
etmək olar, belə sözləri müqayisə et, başq.dail.
piş-/f-biş-
’
b iş m ə k ',
özb.
dial.
b ü tü n //p ü tü n
'
b ü tü n ',
sib.tat.dial.
budak/lpudak 'b u d a q ',
noq.dial.
p ışa k /jb ışa k
'
b ıç a q ',
türk.dial.
paltal/balta,
q.-qalp.dial.
p a l/lb a lv ə
s.
Türk dillərinin çoxunda bə'zi sözlərdə intervokal
mövqedə
p
samiti saxlanmışdır:
* a p a 'x a la ',
tat.
a p a 'b ö y ü k
b a c ı', 'x a la ',
qırğ.
apa,
qazax,
apa,
türkm.
apa; *kapığ 'q a p ı',
kr.qar.
kapı,
noq.
!<арь,
azorb.
qapı,
türkm.
qapı,
q.-qalp.
k.apb,
türk.
kapı.
p > b .
Bə'zi türk dillərində intervokal
p
samitinin
b
samitinə çevrilməsi kortəbii olaraq və qeyri-müntəzəm baş
vermişdir, müq. qazax,
k a b a k 'g ö z q a p a ğ ı'
və türk,
kapak,
noq.
k a p a k 'q a p a q ';
qazax,
töbe 't ə p o ',
qum.
tö b e v ə
uyğ.
töpə.
Altay, xakas, tuva, şor və yakut dillərində intervokal
p
samitinin cingilləşməsi müntəzəm olaraq baş vermişdir:
topırak-dan
xak.
tobırax 'to r p a q ',
alt.
kabak 'q a ş ',
uyğ.
töpə 't ə p ə ', 'b a ş ',
yakut.
töbö.
p> yan cin giltili b. P samitinin yarıcingiltili b samitinə
çevrilməsi çuvaş dili üçün səciyyəvdir, müq.
tip d ə n 'd i b ',
çuv.
tib i-yirib e
’əsaslı s u r ə td ə ', kapak-dan x u b a x '(g ö z)
q a p a ğ ı'.
Altay, xakas və tuva dillərində
p
samiti cingiltili
samitlərin
qarşısında
da
cingiltiləşmişdir,
müq.
xak
52
________________________________________
k ib rik 'k ir p ik ',
alt.
kibrik,
tuv.
k ib rik
və türk,
kirpik,
noq.
kirpik.
.
Ümumtürk
p
samiti söz sonunda qapalı hecada yaxşı
saxlanmışdır:
*tap- 'ta p m a q ',
alt.
tap-,
noq.
tap-,
qar.
tap-,
türkm.
tap-,
xak.
tap-,
özb.
tö p -,
türk,
tap-,
tat.
m ° ap-, *səp-
' s ə p m ə k ', 'tö k m ə k ',
alt.
sep-,
qazax,
sep-,
qum.
sep-,
q.-qalp.
sep,
qırğ.
sep-,
uyğ.
səp-,
türkm.
s 'ep-,
çuv.
sap-,
tat.
sip.
Türk dillərinin çoxunda sözün mütləq sonunda
p
samiti
qorunur:
*tü:p 'd i b ',
qırğ.
tüp,
alt.
tüp,
tat.
töp,
qazax,
töp,
noq.
töp,
xak.
tüp; * k ə :p ' q ə lib ',
noq.
kep,
alt.
k ep ,
qırğ.
к ep,
qum.
kep,
türk,
kip,
yakut.
к i ep,
çuv.
кар.
p > p
.
Azərbaycan
və
tuva
dillərində
başqa
vəziyyətlərdə olduğu kimi, sözün mütləq sonunda da
p
samiti
nəfəsli olur, müq.
*tap- 'ta p m a q '
və azərb.
ın a p .
Türk dillərinin çoxunda saitlə başlanan affıkslərin
qarşısında əsasın sonuncu
p
samiti cingiltililəşməyə mə'ruz
qalır, müq.
s ip -d ə n 's u la m a q '-,
tat.
sib ə lə - 'ç ilə m ə k ', scp-
dən
's u la m a q ',
noq.
scb ü k
's u la m a ',
tap-dan 'ta p m a q ',
qazax,
tabu 'ta p ılm a ', tap-dan 'ta p m a q ',
alt.
tabıl- 'ta p ılm ış ',
kap-dan 'q a b ',
türk,
ka b ı 'q a b ı', k ip
-dən
'g e y im ',
xak.
k ib im
'g e y im im '.
Türk dillərində affıkslərin əvvəlində
p
samiti olduqca
nadir hallarda təsadüf olunur:
çuv.
s ir a tp b r 'y a z ır ıq ',
is 'p c 'iş lə '
və s. Affıkslərin sonunda da
p
samitinə nadir
hallarda rast gəlmək olur. Ən çox rast gəlinən fe'li bağlamanın
-ıp jj-ip
şəkilçisidir; bu da bə'zon cingiltililəşə bilər.
B samiti
Türk dillərində sözönü
b
samiti sözönü
p
samitinin
cigiltiləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Güman edilir ki,
sözsonu
p
samitinin cingiltililəşmə prosesi hələ ulu türkcənin
özündə çox sürəkli getmişdir.
53
Dostları ilə paylaş: |