edilir:
*kök 'g ö y ',
türkm.
g ö k ; *kör- 'g ö r m ə k ',
türkm.
gör-;
* kəl 'g ə lm ə k ',
türkm.
g el-.
Qumuq dilində sözönü
к
samiti də iki cür əks olunur.
Bə'zi qumuq sözlərində sözönü
к
samiti saxlanılır:
*kir 'ç ir k ',
qum.
k ir; *kö:I,
qum.
k ö l;
amma bir sıra sözlərdə ulu dilin
к
səsinə
g ( q )
uyğun gəlir:
*kəl- 'g ə lm ə k ',
qum.
g el-; *kör-
' g ö r m ə k ',
qum.
gör-; * k işi 'in s a n ',
qum.
g işi.
[K \
səsinin iki cür əks olunması qaquz və knm
tatarlarının dillərində də müşahidə olunur.
Tuva və tofalar dillərində
к
səsinin xüsusi ikili əks
olunması müşahidə olunur.
Tuva dilində müəyyən miqdar sözlərdə əski
к
səsi
saxlanılır:
k ö k
'g ö y ', k e l- 'g ə lm ə k ', k e z e k 't i k ə ', k iji
'in s a n '
və s. Bununla belə bə'zi sözlərdə sözönü ir səsi
x
səsi
kimi əks edilir:
x ö l 'g ö l ', x ir 'k i r '
və s.
Tofalar dilində də əski
к
səsinin saxlanma halları var:
k ü s 'p a y ız ', k e l-
’
g ə lm ə k '
. Eyni zamanda bə’zi tofalar
sözlərində köhnə
к
səsi
h
səsi kimi ifadə olunur:
h i r 'k i r ',
h o l 'g ö l '
və s.
k> ç.
Azərbaycan dilinin cənub dialektlərində və
Naxçıvan qrupunun şivələrində
к
səsi ön sıra saitlərinin
qarşısında
ç
səsinə çevrilir:
k ə n d -
don
ç ə n d 'k ə n d ', küm üş-don
çüm iiş 'g ü m ü ş '.
Eyni hadisələr Türkiyə türkcəsinin dialektlərində
(kim -
don ç i m 'k i m ')
və uyğur dilinin dialektlərində
(kim -don
çim 'k i m ', kir-don ç ir 'g ir m ə k '
və s.) müşahidə olunur.
Bir çox hallarda
к
samiti intervokal mövqeyində
saxlanır:
* təkə 'k e ç i ',
türk,
teke,
q.-qalp.
teke,
başq.
tə kə ,
tat.
təkə,
qazax,
teke,
noq.
teke,
qum.
teke,
azorb.
təkə; *kiikürt,
türk,
kü kiirt,
q.-qalp.
kü kirt,
qum.
kü kü ıt,
q.-balk.
kükürt,
tat.
kukirt,
alt.
kükür.
46
Bə'zi hallarda intervokal
к
səsinin cingilləşməsi
müşahidə olunur, müq. türk,
ekinci' 'ə k in ç i'
və qazax,
eqinşi,
tat.
iq in şi 'k ə n d li';
azərb.
ə k iz
və qazax,
eqiz.
k> q.
Çuvaş
dilində
intervokal
к
səsi
adətən
yarımcingiltili
q
səsinə keçir:
*təkə-də
n çuv.
ta q a 'q o y u n ';
*əkə-
dən
aqa 'ə k in y e r i' - 'ş u m
' .
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərinin kök
morfemlərində intervokal mövqeyində
к
səsi nadir hallarda
işlənir.
Eyni zamanda samitdən əvvəl və sonrakı mövqelərdə
kök morfemlərdə nadir hallarda
к
səsinə təsadüf olunur. Bə'zi
dillərdə, məsələn, tuva və xakas dillərində cingiltili samitdən
sonra
к
səsinin cingiltiləşməsi mümkündür, müq. xak.
tülçü
'tü lk ü ',
tuv.
d ilç i
və alt.
tülkü,
qırğ.
tülkü.
Türk dillərinin əksəriyyətində
к
səsi sözün mütləq
sonunda saxlanır:
*yük,
türkm.
y ü k ,
qum.
y ü k ,
alt.
d'ük,
türk.
y ü k ,
qum.
y ü k,
xak.
çük,
q.-balk.
cü k; *kö:k 'g ö y ', 'm a v i',
qırğ.
k ö k,
uyğ.
k ö k,
qazax,
k ö k ,
q.-qalp.
k ö k ,
tat.
kü k,
başq.
k ü k ,
türkm.
gök.
k > k \
Türkiyə və Azərbaycan türkcələrində təkhecalı
sözlərin sonuncu
к
səsi palatalizasiyaya uğrayır: türk.
k e m ik 's ü m ü k ', р ек,
azorb.
kö k'.
k> x'.
Bu keçid Azərbaycan dili üçün səciyyəvidir:
k ü lə x " k ü lə k ', y ü k s o x 'y ü k s ə k ', k ö m ə x ' 'k ö m ə k '
və s.
k> x.
Bu keçid yakut dilində müşahidə olunur:
y ü rə k -d o
n
surox 'ü r ə k ', k ö .k -
don
k ü ö x 'g ö y ' -m avi.
k> y.
Belə keçidə Azərbaycan dilində, xüsusən onun
dialektlərində rast gəlinir:
kö k-d o n g ö y 's o m a
' .
Çuvaş dilində sözsonu
к
səsi düşməyə meyllidir, müq.
çuv.
ine 'iııə k '
və türk,
iııek,
azərb.
in ə k ,
tuv.
inek,
tof.
in ek;
Türkiyə və Azərbaycan türkcələrində göstərilən məqamlarda
к
cingiltililəşmir-
tərcüməçi.
47
Dostları ilə paylaş: |