N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
tolb, qırğ. tolo; qum. dam ğa və tat. tamğa, qırğ. tamğa, kr.qar tamğa, noq. tam ğa və s. Beləliklə, türk dillərində sözönü t samitinin müşahide edilən cingiltililəşməsini müntəzəm fonetik qanun adlandırma(| olmaz. Daha doğrusu, bu proses kortəbii baş verir. t>ç. Bə'zi türk dillərində ön sıra saitləri qarşısında ı samitinin ç samitinə çevrilməsi müşahidə olunur, müq. tiz -dən çuv. ç ir 'd i z ' və tat. tiz, uyğ. tiz, qırğ. tize, qazax, tize, özb. tiz; çuv. çilğ e 'd i l ' və özb. til, qırğ. til, qum. til, tat. til, qazax til; çuv. ç i r 'd i r i ', qırğ. tiri, alt. tirü, qum. tiri, qar. tiri, tat. tiı qazax, tir v ə s. Ön sıra saitlərinin qarşısında t samitinin ç-ya keçməsinə Azərbaycan və türk dialektlərində, həmçinin uyğur dilində təsadüf olunur, müq. tiş -dən azərb. dial, çiş 'd i ş ', uyğ. çiş, tüş- dən çüş- 'd ü ş m ə k ' və s. Türk dillərinin əksəriyyətində intervokal vəziyyətdə t samiti saxlanır: * ətik 'u z u n b o ğ a z ç ə k m ə ', qazax, etik, tat. itik q.-balk. etik; *otuz, qırğ. otuz, xak. otıs, kr.qar. otuz, noq. otuz, türkm. otuz, qaq. otuz, q.-balk. otuz, azərb. otuz, türk, otuz, tat. utbz; * o :tm 'o d u n ', tat. utbn, qazax, otbn, noq. otbn, kr.qar otun, q.-balk. otun, qırğ. otun; *buta ' b u d a q ', q.-balk. b u ta k qırğ. buta!<, qum. butak:, özb. bu tö k , uyğ. putak, tat. bbtak. t> d. İntervokal t samitinin müntəzəm olaraq d samitinə çevrilməsi tuva, xakas, altay və tofalar dillərində müşahidə olunur: tuv. id ik, tof. id ik 'a y a q q a b ı', tat. itik 'u zu n b o ğ a r ç ə k m ə '; xak. ada 'a ta ', alt. ada, tuv. ada, tat. a°ta, noq. ata. qazax, ata ' b a b a '; alt. b u d a k ' b u d a q ', tuv. bu'duk, qırğ. b u ta k qum. butak■ İntervokal t samitinin cingiltililəşməyə meyli oğuz qrupu dillərində də özünü göstərir, müq. *butak 'b u d a q ', qaq budak, türk, budak, azərb. budaq, türkm. pudak; *o:tm 'o d u n '. türkm. odun, azərb. odun, türk. odun. Lakin oğuz dillərində istisnalar var, müq. türk, otuz, azərb. otuz, türkm. o tu z: türk otur- 'o tu n n a q ', azərb. otur-, türkm. otur-; türk, ata, azərb. ata. türkm. ata və s. 50 ____________________________________ ___ t> ya rıc in g iltili d. Çuvaş dilində intervokal t samiti yarıcingiltili <7 samitinə çevrilmişdir, müq. çuv. adb 'uzunboğaz ç ə k m ə ' və tat. itik ; çuv. v b d b r 'o tu z ' və tat. utbz; çuv. vudb 'o d u n ' və tat. utbn. Türk dillərinin çoxunda t samiti sözün mütləq sonunda saxlanır: *at, qırğ. at, qazax, at, uyğ. at, q.-qalp. at, q.-balk. at, türkm. at, azərb. at, türk, at, şor. at, xak. at, alt. at, tat. a °m , başq. a ° t, çuv. ut, özb. ot, yakut. at; * o : t'o d ', noq. ot, qazax. ot, q.-qalp. ot, q.-balk. ot, qırğ. ot, alt. ot, qum. ot, xak. ot, türkm. o:t, tat. ut. Azərbaycanca, nadir hallarda Türkiyə türkcəsində sözsonu t samitinin cingiltililəşməsi müşahidə olunur: azərb. ad, türk, ad; azərb. od, süd, öd, bud v ə s. Türkiyə türkcəsində kökə mənsubiyyət affiksinin birləşməsindən sonra cingiltililəşmə baş verə bilər, budu, qanadı və s. A.M.Şerbakm fikrincə, bu cingiltililəşmə uzun saitdən sonra baş vermişdir, məsələn, *a:t-dan ar/[Şerbak, 1970, s.54]. Adətən, affikslərdə ilk gələn t samiti kök kar samitlə bitdikdə meydana çıxır: tat. k i t t i 'g e td i', qırğ. baştan 'b a şd a n ', qazax, fo s te r 'q u ş la r '. Sözün əsası saitlə, ya cingiltili samitlə bitsə, t samitinin d ilə əvəzlənməsi baş verir: tat urm aııda 'm e ş ə d ə ', qazax. ja zd b 'y a z d b ' və s. D samiti Ulu dildə söz əvvəlində c/samiti inşlonmoyib. Bir sıra müasir türk dillərində sözsonu d samiti törəmədir: *taş daş, *ta:ğ-d an türkm. da:ğ. Görünür, bir sıra türk dillərində intervokal d samiti /-dan törəmişdir: otun -dan türk. odun. Ola bilsin ki, tuva və tofalar dillərində intervokal d samiti z- samitdən yaranmışdır: *azak- dan tuv. və tof. adak 'a y a q ', *azığ-dan tuv. və tof. adığ 'a y ı '. D samiti sözün mütləq sonunda işlənməmişdir. 51 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|