N. Z. Haciyeva

Affıkslərin  sonuncu 
b
 samiti,  şübhəsiz,  törəmədir,  müq. 
yazıp<
lan azərb. 
ya z-ıb .
Novlu partlayan samitlər 
G samiti
Ulu  türkcədə  sözün  əvvəlində  damaqarxası  axıcı 
cingiltili  spirant /-y a  rast gəlinmir.
Zəif  artikulyasiyalı  səs  kimi 
ğ
  spirantı  intervokal 
mövqedə  qeyri-sabit  olmuşdur.  Onu  əhatə  edən  saitlərin 
assimlyasiya tə'sirinin nəticəsində  axar daha da genişlənmiş  və 
ğ
  tez-tez  bilabial 
w,
  bə'zən  də 
v
  samitlərinə  çevrilmişdir. 
İntervokal  vəziyyətdə  [ /  
w]
  və  [v]  samitləri  itə bilərdilər.  Və 
bunun  nəticəsində  qalan  saitlərin  birləşməsi  və  uzanması  baş 
verərdi.  İntervokal /  samitinin tarixi  inkişafına adətən bu samiti 
əhatə edən  saitlərin birləşməsində baxmaq məqsədə uyğundur.
İntervokal  /  samiti  bir  sıra  türk  dillərinin 
-ağı,  ağa,  ağu, 
oğa,  oğu,  uğu,  ığ ı
 -birləşmələrində saxlanılır: 
*ağır,
 azərb. 
ağır, 
türkm. 
ağır,
  uyğ. 
ağbr,
  özb. 
öğbr;  *ağız,
  qəd.-türk. 
ağız,
  azərb. 
ağız,
 uyğ. 
ağbz,
  türkm. 
ağız,
 özb. 
ö ğ b z;  *ağıl,
 türkm. 
a ğ ıl 'm al- 
qara saxlanan y e r ',
  özb. 
ö ğ b l'p o y ə ',
  uyğ. 
eğil;  *bağır,
  türkm. 
bağır,
 azərb. 
bağır,
  uyğ. 
b e ğ ir 's in ə ';  *yağu  'd ü ş m ə n ',
 türkm. 
yağı,
  azərb. 
ya ğ ı,
  özb.  (köhn.) 
y ö ğ u   'q iy a m ç ı',
  uyğ. 
yeğ i; 
*tağay  'd a y ı',
 əski Türk. türk, 
tağa,
 qırğ. 
tağa;  *tağar  'ç u v a l', 
azərb. 
d a ğ a r' dağarcıq' ;   *yağm   'y a ğ u n ',  'y a x ın ',
  qəd.-türk. 
yağım ;  *yoğan  'y o ğ u n ',
  qəd.-türk. 
yoğan;  *oğd  'o ğ u l', 
azərb. 
oğul;  *buğu  'm a r a l',
  özb. 
buğu;  *sığır  'i n ə k ',
  qəd.- 
türk. 
sığır,
 türkm. 
5 
ığır.
ğ > w (v):*ağız,
 tat. 
a °w b z,
  başq. 
a ° wbz,
 qazax, 
aw bz,
  q,- 
balk. 
aw uz,
  çuv. 
s'b vb r;  *ağıl,
  tat. 
a ° w b l  'k ə n d ',
  başq. 
a°w bl, 
noq. 
awbl,
 qazax, 
awbl,
 q.-qalp. 
aw bl;  *bağır,
 tat. 
ba°m>r,
 başq. 
Ьа0цъг,
  noq. 
bawbr,
  qazax, 
bawbr,
  qum. 
bawur,
  çuv. 
р ь у ь г; 
*yağu
  ’ 
d ü şm ə n ' ,
 qazax. 
ja  w,
 özb. 
y ö  w.
56
ğ> y:  * s o ğ u ğ 's o y u q ',
  azərb. 
soyuq;  * sığ ır  'i n ə k ',
  tat., 
qazax, 
sbybr.
İntervokal  /   samitinin  itməsi  nəticəsində  uzun  sait 
yaranır, müq. 
ağız
 və tuv., xak.,  şor., alt., tof. 
a:s,
  qaq. 
a:z,
 qırğ. 
o:z;  *bağır
  və  tuv. 
ba:ı;
  alt. 
bu:r,
  şor.,  tof. 
pa:r,
  qırğ. 
bo:r; 
* ta ğ a r'çu va l'
  və  qırğ. 
ta:r;  * so ğ u k' s o y u q '
  və  qırğ. 
s u : i; 
*buğu  'm a ra l'
  və q.-balk. 
bu:.
Samitin  qarşısındakı  birinci  qapalı  hecanın  sonunda 
ağ 
birləşməsində 
/  
spirantı 
saxlana 
bilər: 
*yağ-
'g e tm ə k ',  'y a ğ m a q ',
 
azərb. 
ya ğ -,
 
türkm. 
ya ğ -;
* b a ğ ' bağlam a',
  azərb. 
bağlı,
  türkm. 
bağlı,
  uyğ. 
bağlam; 
* a ğ la k 'ə h a lisiz',
  qəd.-türk. 
a ğ  lağ;  *ağrığ  'a ğ r ı',
  qəd.-uyğ. 
ağrıq,
 azərb. 
ağrı,
 özb. 
Ö ğrnğ 'a ğ rı
' .
Belə keçidlər mümkündür:
ğ> w :  *yağ-
 ’
y a ğ m a q ',
  q.-balk. 
y a w d ı'y a ğ d ı',  (ğar 
y a w d ı  'q a r y a ğ d ı'),
  qum. 
y a w -,
  qazax, 
ja w ;  *bağ  'b a ğ la m a ', 
noq. 
bawla-
 ’
b a ğ la m a q ';  *ağlak  'ə h a lis iz ',
  qazax, 
aw lağ 
'daha u za ğ a '
 ,kr.qar. 
awlak.  'u z a q '
, tat. 
a ° w lak  'g e n iş '.
ğ> y:  *bağ' b a ğ la m a ',
  qazax, 
baylam   ' b a ğ la m ',
  noq. 
bayla- 'b a ğ la m a q ',
 kar.tr. 
bayla-,
 q.-balk. 
bayla-,
 tat. 
bəylə-.
Bir  sıra  türk  dillərində 
ağ
  birləşməsində  /   səsinin 
düşməsi  nəticəsində  uzun  sait  yaranır: 
* b a ğ 'b a ğ la m a ',
  alt. 
budam   'b a ğ la m a ',
  qırğ. 
b o d a -' b a ğ la m a q ',
  qaq. 
b a d ı'b a ğ lı'; 
*ağlak  'ə h a lis iz ',
 qırğ. 
o:lağ 'u z a q '.
O ğ
  birləşməsində  /   səsi  saxlanılır: 
* to ğ -' doğulm aq' ,  
azərb. 
doğ-,
  türkm. 
doğ-,
  qəd.-türk. 
to ğ m a ğ 'd o ğ u lm a ';  *boğ- 
' b o ğ m a q ',
  uyğ. 
boğ-,
  qəd.-türk. 
boğm ak;  *loğrı  'd o ğ r u ', 
qəd.-türk. 
toğru,
 türkm. 
d o ğn,
 özb. 
toğm ;  *oğrı,
  qəd.-türk. 
oğrı, 
azərb. 
oğru,
  türkm. 
oğrı,
  uyğ. 
oğib,
  amma 
ğ> w
  keçidi 
mümkündür: 
*toğ-  'd o ğ u lm a q ',  'd o ğ m a q ',
  q.-qalp. 
tuw dı 
'd o ğ d u ',
  kar.tr. 
tuw -  'd o ğ u lm a q ',
  qum. 
tuw -,
  noq. 
tuw dbr- 
' d o ğ u rm a q ';  *boğ-  'b o ğ m a q ',
  qum. 
buw -,
  kar.qr. 
buw -,
  noq. 
buw ğan 
'd a rtılm ış';  *toğrı  'd o ğ r u ',
  noq. 
tu w  ra,
  q.-qalp.
57

---