saxlanılmışdır, məsələn,
*sanğ
's a r ı ', qəd.-türk.
sarığ,
tuv.
sarığ,
xak.
sarığ,
şor
sarığ, *katığ '
q a tı', qəd.-türk.
katığ,
xak.
xatığ, tof.
a lh ığ '
g e n ',
'
geniş '.
Başqa türk dillərində aşağıdakı dəyişikliklər baş
vermişdir:
ığ> ık,
sarığ
'
sa rı'
-sa n k-a ,
k a tığ
'
qatı
''-katık-a
çevrilmişdir. Belə formalar ancaq özbək və uyğur dillərində
qalmışdır, müq.
sanğ
-dan özb.
sa rb i
's a r ı ',
ka b ğ -d a n
özb.
k a ttb k '
q a tı',
sanğ
-dan uyğ.
sa ib k '
sarı' və
katığ-d
an
kattbk
'
q atı';
ığ> b, ık>L Bir çox türk dillərində sonuncu ğ samitinin
düşməsi müşahidə olunur, müq. tat.
sa °ib '
sa rı', qazax,
saib,
q.-qalp.
san,,
qar.
san,
qırğ.
san,
türk,
san,
azərb.
sarr,
tat.
İfa°tb '
q a tı', qazax,
kattı,
q.-qalp.
ka ttı,
türk,
katı,
azərb.
qatı.
Sifətlərin qədim
-lı:ğ (~li:ğ)
affiksi qədim türk dillərində
və həmçinin bə'zi müasir Sibir türk dillərində müşahidə olunur,
müq. orx.-yen.
a tlığ '
a t l ı u y ğ .
adahğ ’
təhlükəli \ xak.
aylığ
'
ay lı', tuv.
a ttığ '
a tlı',
daştığ '
d a ş l ı t o f .
m a llığ '
mallı '.
Iı:ğ> hk:
qırğız, altay və yalcut dillərindən başqa bütün
türk dillərində sonuncu
ğ
samitinin karlaşması baş vermişdir.
Bu hadisə indi ancaq uyğur dilində saxlanılıb: uyğ.
atlbk
'a t l ı ',
ta tlb k
'd a d lı', 'ş ir i n ',
ta şlb k
'd a ş lı' və s.; başqa
dillərdə -///Jf affiksi aşağıdakı dəyişikliklərə uğramışdır:
lı:ğ>lb, lı:ğ>lr. türkm. ğarlı 'q a r lı ', tat.
a °ylb
'a y lı ',
noq.
taw lb '
dağ lı', q.-qalp. balalb
'
balalı',
ayazlb-d'm
qazax.
ayazdb '
şaxtalı', çuv.
vblb '
güclü ' və s.;
Iı:ğ>Iu\
Qırğız və altay dillərində sonuncu
ğ
samiti
mə'lum vokalizasiyaya uğramışdır. Ondan heca düzəltməyən
[u] səsi yarana bilmişdir və bunun nəticəsində
[ıü\
diftonqu
əmələ gəlmişdir. Sonra isə bu diftonq uzun
[u]
səsinə
çevrilmişdir. Buradan da sifətin belə formaları düzəlmişdir,
məsələn,
qırğ.
balalır.
'b a la lı',
cıldızlır.-
dan
cıldızdır.
60
'u ld u z lu ',
sal/fm lu-dm
alt.
saUfıııdır.
'k ü lə k li',
balıklır.-dm
b a lık tu ' b a lı/flı
' və s.
Yakut dilində nisbi sifətin
-la:x
şəkilçisi də
-lı:ğ
affıksindən törəmişdir. Bir halda ki,
-lı:ğ
arxetip affiksində [/]
səsi uzun olub, buna müvafiq olaraq yakut dilində uzun [a] səsi
yaranmışdır. Yakut dilində affıkslordə [a] səsinin [/] səsi ilə
əvəzləməsi adi hal olub, müq. başqa türk dillərinin
- s ı
affıksinə
uyğun olan 3-cü şəxs tək in
-ta
yiyəlik affiksi.
Yakut dilində sonuncu ğ səsi
к
səsinə və sonra da x
səsinə çevrilmişdir.
Türk dillərində affikslərdə mövcud olan törəmə ğ səsi
sözün kökünün kar samitindən sonra affikslərdə istifadə olunan
t<
səsinə uyğundur: tat.
ba°!a-ğa
'b a la y a ',
ba°lbğb
'b a lığ ı',
a°l-ğan '
a ld ı'.
Sözün daxilində [ğ] səsi [А] səsindən törəmişdir. Ona
görə do o, ilkin ğ səsinin uğradığı dəyişikliklərə mə'ruz
qalmamışdır. Buradan onların reflekslorinin müxtəlifliyi
meydana gəlir, müq.
ağır-dan
tat.
a
°
w b r'
a ğ ır', amma
ba° lbğb
'
balığı'. İkinci halda intervokal [ğj səsi [w] səsinə çevrilmir.
Türk dillərində törəmə ğ səsi həm də intervokal
ff
səsinin cingilləşməsi nəticəsində yarana bilərdi, müq. yakut.
bağa
'q u rb a ğ a', xak.
pağa,
şor.
pağa
və tr.,çar., qazax, alt.,
özb., noq.
baka\
şor.
çağın
'y a x ın ', xak.
çağın,
amma tat.
у а °к ь п ,
noq. dial,
уакьп;
yakut.
sağa '
yaxa '; noq.
yağa,
amma
türkm.
yaka,
tat.
y a °k a \
alt.
sağal
's a q q a l', xak.
sağal,
çuv.
suğal,
amma qırğ.
sakal,
noq.
sakal,
özb. sö/co/
Ğ '
samiti*
Ulu türkcədə dilində ğ' samitin mövcudluğu sualı üzrə
türkoloqların ümumi bir fikri yoxdur. Demək olar ki, türk
dillərinin tarixinə həsr olunmuş bütün türkoloji əsərlərdə ön
x. Bu. dilimizdəki g hərfidir
61
Dostları ilə paylaş: |