N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
ə tik -dən çuv. ada 'u z u n b o ğ a z ç ə k m ə ' və tat. itik, q.-qalp. etik, qazax, etik. Affiksin əvvəlində к səsi ancaq sözkökü kar samitlə bitdikdə mümkündür: tat. k it- k ə n 'g e tm iş '. Kökün cingiltili samitindən sonra adətən q samiti ilə əvəz olunur: tat. kil- qən 'g ə lm iş ' . Bu qayda bütün türk dillərində qüvvədədir. Əgər к səsilə bitən affiksdən sonra saitlə başlanan affıks gəlirsə, onda birinci affiksin sonuncu A" səsi cingiltiləşir. Saitlə başalanan affiksin önündə kökün sonuncu к samiti intervokal vəziyyətə düşmüş olur. Təxminən bütün türk dillərində həmin məqamda к səsi q səsinə çevrilir: tat. ta ° wlar y ö rə q i ' dağların ü r ə y i ' . Q samiti Ulu türkcədə başlanğıc mövqedə q samiti işlənməmişdir. Görünür, türk dillərində intrevokal mövqeli q səsi bütün hallarda törəmədir, müq. ik i -dən 'i k i ', tat. iq iz 'ə k i z '; a k 'ə k m ə k ', çuv. iq ən 'ç ö r ə k ', 'ta x ıl'; bu gün-dən türk, b ü g ü n 'b u g ü n '; sök-dən 's ö k m ə k ', alt. söqüm 's ö k m ə ' , ’ s ö k ü lm ə ' , s ə k k iz-d ə n noq. s e q iz 's ə k k iz ' və s. Qədim к samitinin cingiltililəşməsi nəticəsində yaranan sözönü q samiti də törəmədir: kö z-d ən türkm. q ö z 'g ö z ', kəl- > kel qum. q işi 'in s a n ' və s. Görünür, bə'zi türk dillərində q samiti qədim Jr'samitini əks etdirir: qaq. e q ir ' ə y ir m ə k ', b ə ğ ’ morfemindən uyğ. bəq 'b ə y ' . Şəkilçilərin əvvəlində к əvəzinə q gəlməsi söz kökünün saitlə və ya cingiltili samitlə bitdiyi hallarda mümkündür: tat. k ü l- q ə 'g ö lə ', b iz - q ə ' b i z ə ', qazax, k ö z-q i 'p a y ız ', keşe- q i'd ü n ə n k i', qırğ. ü y-q e 'e v ə ', özb. b ü q ü n -q i' b u g ü n k ü ', tuv. xö l-q e 'g ö l ə ', tuv. k ir -q e le ' o g ir ə n d ə n ' və s. 48 T samiti Türk dillərinin əksəriyyətində sözönü t samiti saxlanır: * ta :ğ 'd a ğ ', uyğ. tağ, özb. tö ğ . tat. ta ° w; başq. ta ° w, qazax. taw, qırğ. to:, çuv. tu, qum. taw, qar. taw, xak. tağ, yakut. tıa; *ta:ş 'd a ş ', qazax, tas, noq. tas, q.-qalp. tas, qırğ. taş, tat. ta °ş, başq. ta °ş, qırğ. taş, uyğ. taş, qum. taş, xak. tas, özb. töş, yakut. ta:s; *ta:l 's ö y ü d ', tat. tal, q.-qalp. tol, qazax, tal, noq. tal, xak. tol, alt. tal, tuv. tal, özb. tal, yakut. talax. t> r . Azərbaycan dilində ulu dilin sözönü t səsinin nəfəsli t səsinə çevrilməsi müşahidə olunur: *tut- 'tu tm a q ', tat. tbt-, qum. tut-, qırğ. tut-, özb. tut-, alt. tut-, azərb. fu t- ; *tap- 'ta p m a q ', tat. ta °p -, noq. tap-, alt. lap-, qazax, tap-, uyğ. tap-, özb. top-, azərb. f ap-, * to k 't o x ', noq. tok, qazax, tok, q.-qalp. tok, alt. tok, q.-balk. tok, qum. tok, tat. tuk, özb. tok, azərb. / ' ox. Lakin Azərbaycan dilinin bə'zi sözlərində başlanğıc t səsi yancingiltili d səsinə çevrilmişdir: müq. *ta:l-dan tat. t a ° ş 'd a ş ', qazax, tas, noq. tas, q.-qalp. tas, qum. taş, q.-balk. taş, uyğ. taş, özb. tö ş və azərb. daş; *ta:ğ-dan uyğ. ta ğ 'd a ğ ', özb. töğ, xak. tağ, tat. ta ° w, qazax, ta w v ə azərb. dağ. T samitinin iki cür əks olunması Türkiyə türkcəsi, türkmən, qaqauz və tuva dillərində də aşkar edilir. Bə'zi sözlərdə ulu dilin başlanğıc t samiti saxlanır: türk, t e r 't o r ', türkm. t u t- ' tu tm a q ' , qaq. ta l's ö y ü d ', tuv. tu r - ' durm aq' . Bununla belə bir sıra sözlərdə başlanğıc t səsi d səsinə (samitinə) keçmişdir, müq. türk, d il və tat. til; türkm. dağ v ə tat. ta ° w; qaq. d əm ir və tat. tim ir; tuv. dolu və tat. tu/ь. Qumuq dilində başlanğıc t samitinin iki cür əks olunması olduqca zəif dərəcədə özünü göstərir. Başqa türk dillərinin başlanğıc t samitinə qumuq dilində adətən t samiti uyğun gəlir. Lakin d ilə başlanan bir neçə söz var, müq. qum. döqcrek 'd ə y ir m i' v ə tat. tiitq ərək, qazax, öqerek, qırğ. tcqerck 'ç e v r ə '; qum. d o l 'b o l' və tat. tulb 'd o lu ', noq. ________________________________________ 49 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|