Nafas olish organlarining yoshga xos xususiyatlar

NAFAS OLISH ORGANLARINING YOSHGA XOS XUSUSIYATLAR
Joba :

1. Dem alıwınıń áhmiyeti.

2. Gazlar almasinuvi mexanizmi.

3. Dem alıw shólkemleriniń dúzilisi:

A) Murın boslig'i jáne onıń funkciyası.

B) Hiqildoq dúzilisi hám balanıń rawajlanıwı processindegi

uzgarishlar.

B) Traxeya, onıń dúzilisi hám funkciyası.

G) Bronxlar hám ókpede gazlar almasinuvi

4. Ókpe kletkaları alviollalarda gazlar almasınıwınıń jas

qásiyetleri.

5. Dem alıwdıń basqarilishi.

6. Dem alıw gigiyenasi.

Nápestiń áhmiyeti. Adam hám hár bir basqa tiri organizm sırtqı ortalıqtan kislorod qabıl etip, karbonat angidrid gazın shıǵarıp turıw dem alıw dep ataladı. Dem alıw processinde zárúrli fizologik prochesslar ámelge asadı. Organizm nápes alǵanda sırtqı ortalıqtaǵı hawa ókpe xujayralariga, ondan qanǵa, qan arqalı barlıq organ kletkalardı O2 menen támiyinlep, odaǵı elementlar almasinuvida payda bolǵan CO2 gazı qanǵa ótip, qan arqalı ókpege odan bolsa sırtqı ortalıqqa shiǵarıladı. Usınıń menen bir qatarda qabıl etilgen O2 qatnasıwında kletkalarda hám toqımalarda belok, yog'', uglevodlar oksidlenip energiya payda etedi. Nátiyjede organizmdegi barlıq fiziologikalıq processler yaǵnıy qozǵalıw, háreketleniw, kóbeyiw sıyaqlılar áne sol energiya esabına ámelge asadı.

Bunnan tısqarı dem alıw shólkemleri hár qıylı elementlardıń hidini seziw hám de nutuq talafuzida da qatnasadı.

Dem alıw sırtqı hám ishki dem alıwǵa bólinedi. Sırtqı dem alıwda ókpe menen qan ortasındaǵı gaz almasinuvi túsiniledi.

Ishki yamasa toqımalar arasında dem alıwda bolsa toqımalar menen qan ortasındaǵı gaz almasinuvi ámelge asadı. Atmosfera hawası quramında 20, 9 % O2, 0, 3 % Co2, 79, 3% N2 boladı. Basqa elementlar kem muǵdarda boladı. Eger hawa quramında Co2 muǵdarı 4-5% ga yetsa, adam holsizlanib, júrek urısı tezlashadi, bas og'riydi, qayt etedi, hátte talıp qalıwı múmkin.

Dem alıw shólkemlerine: murın boslig'i, alqım, qiqildoq, shegirdek yamasa traxeya, bronxlar, ókpeler hám plevra perdesi kiredi.

Murın baslıǵı. Bala tuwılǵan waqıtta onıń murın boslig'i kishi hám jińishke bolıp, silekey qabat, qan hám limfa tamırları, nerv talshıqları hám de recheptor hám mayda tukchalar menen támiyinlengen bolıp, jetkiliklishe rawajlanbaǵan boladı. Bunnan tısqarı mańlay sipuslari hám tómengi murın jolı ulıwma rawajlanbaǵan boladı. 2 jastan keyin gaymor boslig'i úlkenlasha baslaydı, mańlay sinuslari bolsa 15 jasda tolıq qáliplesedi. Bala tuwılǵan waqıtta qarın tipida nápes aladı. Birundan dem alıw 3-4 jasda qáliplesip, 7-8 jastan jinsga baylanıslı ayırmashılıqlar payda boladı. Balalar qarın tipida, qızlar tós tipidagi dem alıw payda boladı. Bul process 14-15 jasda tamamlanıladı. 10 -14 jasqa shekem murın boslig'ining forması ózgerip, úlkenlesip baradı. Murın boslig'ining kólemi jas ulg'aygan sayin shama menen 2, 5 ese artadı. Nápes alǵanda sırtqı ortalıqtan kirgen hawa murın boslig'i arqalı ótkende isiydi, namlanadi hám shań bólekshelerinen tazalanadı. Sonnan keyin biurun boslig'idagi hawa alqım arqalı hiqildoqqa ótedi.

Hiqildoq. Hiqildoq Iv-vI moyin omırtqaları qarsısındasında jaylasqan bolıp, jańa tuwǵan balalarda qısqa, tar hám voronka formada bolıp, silekey qabat, muskullardan ibarat bolıp, qan hám limfa tamırları menen támiyinlengen. Hiqildoq 5 jasqa shekem aste ósedi, onıń ósiwi 14-15 jasda tezlashib qız balalarda 1 ese ul balalarda bolsa 2 ese ósip, dawıs shıǵarıwshı perdeleri talay qalınlasadı.

Hiqildoq nápes ótkeriwshi funksiyasın ótkeriw menen 1-qatarda dawıs payda etiwshi dawıs apparatı ham bolıp tabıladı. Onıń ishki qabatı túkli shilimshiq perdeden ibarat, diywali bolsa shemirshek hám muskuldan shólkemlesken. Ishki qabatınıń ortasında dawıs boylashlari hám muskulları jaylasqan, olardıń háreketi, qısqarıwı hám bosanıwı nátiyjesinde dawıs tesikleri ashılıwı yamasa jabılıwı nátiyjesinde dawıs payda boladı. Hawa traxeyaga ótedi.

Shegirdek yamasa traxeya. Traxeya hiqildoqning tómengi bóleginde yaǵnıy vI-vII moyin omırtqaları qarsısındasınan baslanıp v tós omırtqasıǵa shekem dawam etedi. Traxeya jańa tuwǵan balalarda kalta hám názik bolıp, shemirshek hám muskul qabattan ibarat. Uzınlıǵı 3-4 sm, 5 jasda 5-6 sm, 10 jasda 6, 3 sm, 15 jasda 7, 5 sm úlkenlerde bolsa 9 -13 smgacha boladı. Onıń uzınlıǵı hám shemirshekler úlkenligi jas artpaqtası menen artıp baradı. Traxeya silekey qabatı názik, qan hám linfa tamırları menen mol támiyinlengen boladı. Sol sebepli de shań bóleksheleri hám mikroblar traxeya silekey qabatına tez o'rnashib aladı, bronxga ótkerip beredi.

Bronxlar. Traxeya v tós qarsısındasına kelip oń hám shep bronxlarga bólinedi. Bronxlar 7 jasqa shekem tez ósip, ókpe toqımasına kirip, tap terktiń shaqasına uqsap, júdá kóp mayda bronxlarga tarmaqlanadı hám bara-bara alveola kóbikshelerin payda etedi.

Ókpe. Ókpe bir jup bolıp tós qápesiniń eki tárepinde jaylasqan bolıp, oń hám shep ókpeden ibarat boladı. Hár bir ókpe qanussimon bolıp, ústki bólegi, uchi, tómengi bólegi bolsa hasası dep ataladı. Balalardıń jası artpaqtası menen ókpediń salmaǵı hám kólemi artıp baradı. Jańa tuwǵan balalarda eki ókpediń salmaǵı 50-57 g, 1-2 jasda 225 g, 5-6 jasda 350 g, 9 -10 jasda 395 g, 15-16 jasda 690 -700 g, úlkenlerde bolsa 1000 g. boladı. Ókpe kólemi jańa to'g'ilgan balalarda 70 sm3, 1 jasda 270 sm3, 8 jasda 640 sm3, 12 jasda 680 sm3, úlken adamda bolsa 1400 sm3 boladı.

Ókpediń ósiwi tiykarlanıp, alviolla kletkalarınıń artıp barıwı esabına boladı. Bul nápes hám gaz almasinuviga tásir etedi.

Alviollalar-diywalları juqa bolıwı hám olardıń qan kapilyarlar túri menen o'ralib turıwı qan gazları menen ókpe gazları arasında almasinuv processleri júzege shıǵıwında imqon beredi.

Jańa to'g'ilgan balalarda alviollalarning sanı úlken adamlarnikiga qaraǵanda 3 ret kem boladı. Alviollalarning intensiv ósiwi ásirese balanıń 12 jasından baslanadı. Bul bolsa ókpediń maydanın talay artıwına sebep boladı, sebebi balalarda gaz almasinuvi intensiv keship, bala tez ósip rawajlanadı.

Jańa to'g'ilgan balalarda alviollalarning kólemi 0, 5 mm, 3-4 jasda 0, 12 mm, 15 jasda 0, 17 mm keledi. Jańa to'g'ilgan ul hám qız balalarda dem alıw qarın tipida, yaǵnıy tiykarlanıp diofragma esabına boladı. Tósning joqarı bólimleri háreketi júdá kem boladı. Bala 2 jastan tik yura baslawı menen tós qápesi vertikal jaǵdayda kóbirek bolıp, balada tós tipidagi dem alıw taraqqiy eta baslaydı. Balanıń 3 jasından baslap tós tipidagi dem alıw ayqınlaw vujudga kela baslaydı. Balalarda dem alıw úlkenlerge salıstırǵanda tez hám júzeki boladı. Balanıń jası artpaqtası menen ókpediń hawa sıyımlılıqı artıp baradı. Balanıń dem alıwı tez bolǵanı ushın ókpediń ventilyatsiyasi joqarı boladı.

Jas balalarda organizmdiń kislorodqa bolǵan talabı júdá joqarı bolıp tabıladı, sebebi balalarda energiya hám elementlar almasinuvi júdá intensiv túrde keshedi. M-n: 1 kg. bala organizmi kislorod menen normal támiyinleniwi ushın, ókpesinen 1 minutda 1400-1500 sm3 hawa ótiwi kerek. Úlken adamdıń 1 kg. tiri massasınıń kislorodqa bolǵan mútájlikin qandırıw ushın bolsa 300-400 sm3 hawa ótiwi kerek. Balalardıń tınısh jaǵdayında hám ásirese muskul jumısında úlkenlerge salıstırǵanda tez-tez nápes aladı. Egerde balalar sistematik túrde fizikalıq shınıǵıw menen, ásirese qayiqda júziw, voleybol, jeńil atletika, júziw sportı menen shuǵıllansa, ókpediń tirilik sıyımlılıqı artadı. Buǵan tiykarǵı sebep, fizikalıq shınıǵıwlanıw processinde organizmdi kislorodqa bolǵan mútájligi artadı, nátiyjede ókpediń nápesde qatnasatuǵın maydanı da az-azdan úlkenlesip baradı. Usınıń menen birge tamırlardan waqıt birligi ishinde ókpege aǵıp keletuǵın qan muǵdarı da kóbeyip baradı, bul bolsa balalarda gazlar ushın talay qolay sharayatlardı jaratadı.

Ókpe arnawlı perde yamasa plevra menen oralǵan boladı. Plevraning bir beti tós nápesi menen diafragmanıń ishinde bolǵannan qoplab tursa, ekinshi beti ókpeni qorshap turadı jáne bul betler ókpe aldı janında bir-biri menen bilinmay qosılıp ketedi. Jabıq turatuǵın betler arasında sańlaqsimon boslıq plevra boslig'i boladı, ol jaǵdayda bir az muǵdarda suyıqlıq boladı, sol suyıqlıq betlerdi namlab turadı hám bir-birine súykelisiwge jol qoymaydı.

1. Ókpediń tirilik sıyımlılıqı. Kúshli nápes alǵanda ókpege kirgen hawanıń ulıwma muǵdarı ókpediń tirilik sıyımlılıqı dep ataladı.

Bunda : normal dem alıw. 500 ml

rezerov dem alıw hám dem shıǵarıw 1500 ml

qaldıq hawa 1500 ml

Jańa tuwǵan balalar hár nápes alǵanda 15-20 ml, 6 aylıqta 35-50 ml, 1 jasda 60 ml, 2 jasda 115 ml, 6 jasda 130 ml, 11 jasda 160 -170 ml, 14 jasda 225 ml, katalar bolsa 500 ml nápes aladı.

Hár bir adamda ókpediń tirilik sıyımlılıqı onıń boyına, salmaǵına hám jasına baylanıslı boladı.

Ókpediń tirilik sıyımlılıqı jas balalarda tómendegishe boladı. Jańa tuwǵan balalarda ókpediń tirilik sıyımlılıqın anıqlaw qıyın onı tek 3-4 jasda anıqlaw múmkin.

3-4 jasda 400-500 ml

5-6 jasda 800-1000 ml

8-10 jasda 1350-1500 ml

14 jasda 1800-2200 ml

15 jasda 2500 ml

Úlken jas daǵı normal adamlarda bul kórsetkish 3000-3500 ml jaqsı sportshılarda 5000-6000 ml ge shekem boladı.

Ókpediń tirilik sıyımlılıqı spirometr ásbapında anıqlanadı.

2. Minutlıq kólemi. 1 minutda ókpege kirgen hawa muǵdarı bolıp tabıladı. Bul muǵdar bópelerde 650-700 ml, 1 jasda 2600-2700 ml, 6 jasda 3500 ml, 14 jasda 4900 ml, úlken jasda 5000-6000 ml hawa kiredi.

3. Ókpe ventelyatsiyasi. Ókpe ventilatsiyasini ókpediń minutlıq kólemi kórsetip beredi. Nápes alǵanda ókpe degi hawanıń aylanıp júriwi ókpe ventelyatsiyasi dep ataladı.

Bala tez nápes alǵanda ókpe ventelyatsiyasi joqarı boladı. Endi tuwılǵan balalar 1 minutda dem alıw tezligi 60 ret 7 jasda 25 ret, 13-15 yoshda 15-20 ret úlkenler bolsa 1 minutda 16 -18 ret nápes aladı.

Balalar shólkemleriniń 1 kg salmaǵına O2 sarıplanıwı ushın ókpeden minutına 1400-1500 cm3 hawa ótiwi kerek. Úlken adamlarda bul kórsetkish 300-400 cm3 quraydı.

Dem alıwdıń basqarilishi. Nápes procesi uzınchoq mıy orayı arqalı, nerv hám gumoral jol menen basqarib turıladı. Uzınchoq miyadagi oraynı qazan universitetiniń professorı I. A. Mislavskiy (1855-1922) birinshi bolıp 1919 jılda anıqlaǵan. Dem alıw orayı eki - inspirator hám ekspirator bólekten ibarat bolıp, inpirator bólektiń qıtıqlanıwı dem alıwdı júzege keltiredi. Ekspirator bólektiń qıtıqlanıwı dem shıǵarıwdı júzege keltiredi. Dem alıwdı bir ırǵaqta barıwı taǵı voraliev kóprigidagi arnawlı oraylar iskerligine de baylanıslı. Dem alıw orayı avtomik túrde islew ózgeshelikine de iye.

Nápes muskullarına (qovurgalararo, diafragma ) oraylıq nerv sistemasınan úzliksiz impulslar kelip turadı. Dem alıwda ókpe keńeyip, diywalları cho'ziladi. Nápes háreketleri bas mıy yarım sharlar qabıqlogi tárepinen ulıwma qadaǵalawǵa alınıp, shártli refleks jolı menen basqarıladı. Bularǵa jóteliw, aksa urıw sıyaqlı reflekslar mısal boladı.

Dem alıwdıń gumoral basqarilishi - degende qan daǵı karbonat angidrid hám kisloroddıń az-kópligine baylanıslı. Qanda karbonat angidrid kóbeyiwi menen ol uzınchoq miyadagi dem alıw orayınıń qozǵalıwına sebep boladı hám dem alıw tezlashadi. Bunı L. Frederik ıytlarda tájiriybe ótkerip tastıyıqladı. Qan quramındaǵı hár túrlı elementlar adrenalin, noeadrenalin (gormonlar) dem alıw orayına tásir etip, dem alıw háreketlerin kúsheytip jiberedi.

Nápes Alıw gigiyenasi. Dem alıw gigiyenasi degende, tug'ri dem alıwdı támiyinlew túsiniledi. Nápes processinde atmosfera hawası murın boslig'iga kirip isiydi, namlanadi, talay shańdan tazalanadı. Murın boslig'ida tukchalarning bolıwı buǵan járdem beredi. Sonday eken murın menen dem alıw gigiyenik jixatdan maqsetke muwapıq esaplanadı. Awız menen nápes alǵanda gelle súyekiniń júz bólegi hám tós qápesi rawajlanıwda kemshilikler júz beredi. Tez-tez tımaw xalqum hám traxeyaning silekey qabatınıń isiwine alıp keledi. Biraq sóylegende, qosıq aytılǵanda awız menen dem alıwǵa májbúr bólinedi. Sol sebepli qosıq sabaqları ótkeriletuǵın bólmeler ıqshamlı, hawası bolsa jıllı bolıwı kerek.

Balalarǵa tug'ri dem alıwdı úyretiw fizkultura shınıǵıwları ótkeriw waqtında pedagoglar atqaratuǵın jumıslardan biri bolıp tabıladı. Olar júriw, juwırıw hám basqa túrdegi iskerlik waqtında, sonıń menen birge, otırǵanda tug'ri dem alıwdı balalarǵa úyretiw kerek.

4. Dem alıw shólkemleri kesellikleri. Dem alıw shólkemleriniń kesellikleri 2 túrge bólinedi.

1. Dem alıw shólkemleriniń isiw kesellikleri.

2. Dem alıw shólkemleriniń juqpalı kesellikleri.

1. Murın ishki silekey perdesiniń isiwi rinit ádetde aksa urıw, murınnan suw aǵıw, murın arqalı dem alıwdıń qıyınlasıwı menen keshedi.

2. Tamaq silekey perdesi jalınlanganda Faringit, tamaqta awrıw bilinedi, awqat jutıwı qıyınlasadı. Tamaqlardıń badamsha bózi jalınlanıp tamaq awırıw keselligi kelip shıǵadı. Waqıtında emlenmasa alqım bezlerindegi mikroblar limfa hám qan arqalı júrek, búyrek hám basqa organlardı zıyan jetkeziwi múmkin.

3. Hiqildoq silekey perdesiniń isiwi laringit bunda qurǵaqlay hám qopal, awrıwlı jótel, dawıstıń bo'g'ilishi menen keshedi.

4. Traxeya hám bronx silekey perdesiniń isiwi traxeit hám bronxit keselligi júzege kelip kóbinese birge júz boladı. Bunda jóteliw, jótelgen waqıtta tós súyekiniń arqa bóleginde awrıw bilinedi hám shilimshiq qaqırıq ajraladi`.

5. Ókpe toqımasınıń isiwi zotiljam keselligi dep ataladı. Bunda nawqas jóteledi, dem alıwı tezlashadi, tós qápesinde awrıw, mazasızlıq, dene temperaturası kóteriledi.

6. Plevra perdesiniń isiwi plevrit dep ataladı.

Dem alıw shólkemleriniń juqpalı keselliklerine gripp, ókpe sili (tuberkulyoz) sıyaqlı kesellikler kiredi.

Ádebiyatlar :

1. Sadıqov B, Kúshkarova L, Qurbonov Sh. " Balalar hám óspirimler fiziologiyasi hám

gigiyenasi" Ózbekstan Milliy Enteklopediyasi mámleket ilimiy baspası. T 2005 y.

2. Sadıqov Q, " Oqıwshılar fiziologiyasi hám gigiyenasi" T. «Oqıtıwshı » 1992 y.

3. Urınkova A, Antronova M, Farber D. " vozrastnaya fiziologiya i shkolnaya

gigiyena" Prosvesheniya, M 1990 g.

4. www. zıyanet. uz