NaġLƏ VƏLĠxanli
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 düzəldildiyi bu məscidin Ģəhər “bazarının arxasında” yerləĢdiyini bildirir. Qədim Ģəhərin ərazisində aparılan qazıntılar zamanı arxeoloqlarımız (A. Nuriyev və b.) bu sütunlardan bəzilərinin özülünü aĢkar edə bilmiĢ, bununla da mənbələrdəki məlumatı təsdiqləmiĢlər. Xilafətin müxtəlif mərkəzlərində yaĢayıb fəaliyyət göstərən, əslən bərdəli alim və yazıçılar haqqında Yaqut əl-Həməvinin, əl-Xətib əl-Bağdadinin, əs- Samaninin və baĢqalarının məlumatı da Bərdənin elm və mədəniyyət mərkəzi olduğunu bir daha sübut edir. Ərəb qaynaqları Yaxın ġərqin və orta Asiyanın iri mədəniyyət mərkəzlərində - Bağdadda, Qahirədə, DəməĢqdə, NiĢapurda, ġaĢda (DaĢkənddə) və b. fəaliyyət göstərən neçə-neçə bərdəlinin adlarını çəkirlər. Onların əksəriyyəti ilahiyyat, hüquq ədəb elmi (yəni ədəbiyyat və dilçilik) sahəsində tanınmıĢ mütəxəssislər idi. Bunlardan DəməĢqdə və Xilafətin baĢqa mərkəzlərində hədis bilici kimi tanınmıĢ Səid ibn Əmr Əbu Usman əl-Bərdəi, Bağdadın mötəzili təriqətinə mənsub mötəbər alimlərindən olan Əhməd ibn Ömər Əbu-l-Həsən əl- Bərdəi, müxtəlif ölkələrin alimlərindən dərs almıĢ, Bağdad və NiĢapurda böyük hörmət sahibi olan Əbu Bəkir Əhməd ibn Ravh ibn Harun əl-Bərdici əl-Bərdəi, Bağdadın məĢhur ilahiyyatçılarından olan Əhməd ibn əl-Hüseyn Əbu Səid əl- Bərdəi, gözəl hədis bilicisi, NiĢapur və baĢqa yerlərdə fəaliyyət göstərən “əl-Hafiz əl-abid” ləqəbli Əbu Bəkr Əbdüləziz əl-Bərdəi və onlarla baĢqalarının adları məlumdur. Arranın böyüklüyünə görə ikinci Ģəhəri ərəblərin Bab əl-Əbvab – “Qapılar qarısı” adlandırdıqları Dərbənd idi. Özünün siyasi və daxili vəziyyətinə görə ġirvanın baĢqa Ģəhərlərindən fərqlənən bu Ģəhər iĢğalın ilk günündən baĢlayaraq xəlifənin təyin etdiyi hərbi rəislər tərəfindən idarə edilirdi. Onların əsas məqsədi Ģimaldan olan hücumları dəf etmək idi. Əməvilər və erkən Abbasilər dövründə Dərbəndlə Xilafətin xüsusi təyinatlı mühafizə qoĢunu fəaliyyət göstərirdi. Dərbənd Xilafətin Ģimal ölkələri ilə ticarət mübadiləsində də mühüm rol oynayırdı. ġəhərin strateji və iqtisadi əhəmiyyətini nəzərə alan ərəblər onun azad Ģəhər-dövlət statusunu saxladılar, Ģəhəri əmirlər və ya rəislər Ģurası idarə etməyə baĢladı. “Dərbəndnamə”nin məlumatına görə 736-cı ildə, xəlifə HiĢam dövründə, Dərbəndin hakimi təyin edilmiĢ Əsəd ibn Zafir əs-Suləmi xəlifənin ona qoĢduğu dörd yüz dövlət xadimi (ərkan əd-dövlə) və müxtəlif ərəb qəbilələrindən olan adamlarla birlikdə bu Ģəhərə göndərildi. ġəhərin idarəsinə rəhbərlik edən “rəislər rəisi” Ģəhərin müdafiəsini təĢkil etməli, qanun-qayda və təmizliyi gözləməli idi. Bununla yanaĢı, xəlifə Ģəhər hakiminin özünün də iĢlərinə nəzarət etməyi lazım bilirdi; “Dərbəndnamə”dəki baĢqa bir məlumata görə, 796-cı ildə Hafs ibn Öməri Dərbənd hakimi təyin edən xəlifə Harun ər-RəĢid ona demiĢdi: “Allahdan qorx, cümə namazlarını qılmaq üçün [məscidə] get, məsləhətsiz heç bir iĢ tutma, Dərbəndin bütün iĢləri sənin əlindədir; əgər sən xəyanətkarlıq etsən, kafirlərə qarĢı mübarizədə can yandırmasan və ya xalqı incitsən, mən Dərbənd əhlinə səni yıxmaq 71 ixtiyarını verirəm. Mən Əbdülməlik ibn Əqləbə sənə göz olmağı tapĢırdım, onu qoĢun baĢçısı və darğa etdim, çünki o, bizim etibar etdiyimiz adamdır”. 851-ci ildə xəlifə əl-Mütəvəkkil Dərbəndi və ġirvanı Məzyədilər sülaləsinin banisi Məhəmməd ibn Xalidə iqta kimi verir. 869-cu ildə dərbəndlilər HaĢim ibn Suraka əs-Suləmini müstəqil Dərbəndin əmiri seçirlər. VIII əsrin əvvəlində Xilafətin Ģimal vilayətlərinin caniĢini təyin edilmiĢ Məsləmə ibn Əbdülməlikin öz dövlətinin buradakı mövqelərini möhkəmlətmək məqsədilə gördüyü tədbirlər Dərbəndi ərəblərin alınmaz istehkamına çevirməyə doğru yönəldilmiĢdi. Əsərində Azərbaycanın ərəblər tərəfindən iĢğalı məsələsinə geniĢ yer vermiĢ əl-Bəlazuri yazırdı: “Xəbər verirlər ki, Məsləmə Xeyzan əhli ilə sülh bağladı * və Ģəhər qalasının dağıdılması haqqında əmr verdi. O, özünə burada indi də “Havz Xeyzan” adı ilə məĢhur olan malikanəni götürdü. Məsləmə ilə dağlı hökmdarlar sülh bağlayırdı. Onun yanına ġirvanĢah, LiranĢah, TabarsaranĢah, FilanĢah və CiranĢah, eləcə də Maskatın sahibi gəlib sülh bağladılar. Bundan sonra Məsləmə əl-Bab Ģəhərinə hücum edib onu tutdu. Əl-Babın qalasında bu zaman min xəzər ailəsi vardı. [Məsləmə] qalanı mühasirə edib, [daĢatanlar vasitəsilə] oraya daĢ, dəmir tullamağa baĢladı. Bundan kömək aĢmayanda, Məsləmə ƏnuĢirəvanın vaxtilə dərbəndlilərin quyusuna çəkdirdiyi bulağın yanına gəldi, mal-qara kəsdirib, bağırsaqlarının içindəkiləri və peyini [bulağa] tökdürdü. Heç bir gecə keçməmiĢdi ki, Ģəhərdəki su korlanıb iy verməyə baĢladı, içində qurdlar göründü. Bundan sonra Məsləmə ibn Əbdülməlik əl-Babu-l-Əbvab Ģəhərində 24 min Ģamlı yerləĢdirdi, onlara yaxĢı maaĢ verməyə söz verdi. Ona görə də Dərbənd əhalisi bugünkü günədək yanında pulu olmayan və [bu pulu] onların arasında bölüĢdürə bilməyən heç bir hakimə Ģəhərə daxil olmaq icazəsi vermirdilər. Məsləmə [Ģəhərdə] ərzaq üçün ambar tikdi, bundan əlavə arpa və silah üçün [baĢqa] ambarlar tikdirdi; Ģəhər [su] çənini təmizləmək əmrini verdi; Ģəhərdəki dağıntıları abadlaĢdırıb onu bəzədi”. Dərbənd o dövrdə Xilafətin Ģimal sərhədlərini qoruyub mühüm qala olmaqla yanaĢı Xəzər dənizinin ən böyük limanlarından idi. X əsr ərəb səyyahları əl-Ġstəxri və Ġbn Havqəlin Dərbənd haqqında yazdıqları bu Ģəhər haqqında təsəvvürümüzü zənginləĢdirmək baxımından maraqlıdır: “Bab əl-Əbvab sahil Ģəhəridir. Ortasında gəmilər üçün liman vardır. Bu liman ilə dəniz arasında, hər iki yandan qoĢa divar çəkilmiĢdir. Belə ki, gəmilərin giriĢ yolu dar və çox girintili- çıxıntılıdır. GiriĢ [Tir və Beyrut Ģəhərlərində olduğu kimi] ** zəncirlənmiĢdir, [üstündə qıfıl asılmıĢdır, açarı dənizdəki vəziyyətə nəzarət edəndədir]. Heç bir gəmi icazəsiz buraya nə daxil olur, nə də çıxır. Hər iki divar daĢ və qurğuĢundan hörülmüĢdür. Bab əl-Əbvab Təbəristan dənizinin sahilindədir. ġəhər ərdəbildən * Ərəb mətnlərində iĢlədilən Xeyzan (bəzən isə Cidan və s.) əvəzinə, V. Minorskinin haqlı rəyincə, Xeydak-Kaytak olmalıdır. Bu dağ xalqı Dərbənddən Ģimalda yaĢayırdı. ** Böyük mötərizədəki sözlər Ġbn Havqələ aiddir. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|