Namangan davlat universiteti dadamirzayeva gulchehra abdunabiyevna tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar

INTERNET SAYTLARI

1. 
   http://www.ziyonet.uz
   
2. 
   http://www.edu.uz
   
3. 
   http://www.google.uz
   
4. 
   http://www.turklib.uz
   
5. 
   http://www.mirknig.ru
   
6. 
   http://www.history.ru
   
7. 
   http://www.archeologia.ru
   
8. 
   http://www.archeo.ru
   
9. 
   http://arc.novgorod.ru
   
10. 
    http://www.elib.dgu.ru
    
11. 
    http://www.book.ru
    
12. 
    http://www.ibooks.ru
    
13. 
    http://www.iprbookshop.ru
    
14. 
    http://www.biblio-online.ru
    
15. 
    http://www.books.google.com
    
16. 
    http://www.neicon.ru
    
17. 
    http://www.ru.wikipedia.org
    

MAVZU: TARIX FANIDA AXBOROT TEXNOLOGIYA FANINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. ELEKTRON MANBALARNING TARIXIY TADQIQOTLARDAGI AHAMIYATI
REJA:

1. 
   Tarix fanida axborot texnologiyalari fani taraqqiyoti. Tarix va informatika.
   
2. 
   Digital History (raqamli tarix) tushunchasi. Tarixiy informatika yo‘nalishi.
   
3. 
   Digital History tadqiqot doirasi. Rivojlanish tarixi. Xorij tajribasi.
   
4. 
   Elektron manbalarning tarixiy tadqiqotlardagi ahamiyati.
   

XX asrning 80-90 yillarida bilimlrning barcha sohalariga kirib kelgan axborotlashtirish jarayoni tarix fanini ham chetlab o‘tmadi. Tarixchilar kompyuterlardan foydalanibgina qolmay, tezlik bilan rivojlanayotgan dasturiy va texnik vositalar ularni tarixiy tadqiqotlar uchun zarur bo‘lgan vositaga aylantirdi.Bu esa tarixchi faoliyatida yangi axborot texnologiyalarini qo‘llash imkoniyatlarini yaratdi. Kompyuterlar tarixchilar ilmiy ishlarini yozish va tahrirlash vositasigina bo‘lib qolmay, nozik manbashunoslik metodikalari realizatsiyasi uchun qulay qurolga aylandi. Nisbatan arzon matn yoki tasviriy materialni kompyuter xotirasiga optik kiritish qurilmalari - skanerlarning paydo bo‘lishi madaniyat, san’at tarixi, muzeyshunoslik va apxiv ishi bo‘yicha tadqiqotlarga turtki bo‘ldi. Bunga yana juda katta hajmga ega bo‘lgan optik disklarning chiqarilishi ham sabab bo‘ldi.

Arxivlarda ishlovchi tarixchilarning mehnat sharoitlari ham o‘zgardi: portativ kompyuterlar (noutbuk)lar apxiv fondlaridan olinadigan barcha yozuvlar birdaniga kompyuter xotirasiga yoki personal berilaganlar bazasiga kiritilishi mumkin. BASE va boshqa tipdagi standart berilganlar bazalarini boshqarish tizimlarining mukammallashuvi, ayniqsa tarixiy manbalarning xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturiy ta’minotning (Gettingenlik doktor M.Taller tomonidan ishlab chiqilgan KLEIO tizimi kabi) ishlab chiqarilishi bir qator ilmiy markazlarning katta berilganlar bazalarini yaratishga qaratilgan faoliyatlarini sezilarli faollashtirdi. Ushbu berilganlar bazalari ommaviy tarixiy manbalardan olingan ma’lumotlarlan iborat. Ayniqsa, ushbu jarayon maxsus guruhlar odamlarining tarjimai holini tahlil qilishni maqsad qilib qo‘ygan prosopografik tadqiqotlarga taalluqli bo‘ldi.

XX asrning 80-yillari oxirida tarixchilar tomonidan 100 minglab kishilarning hayotiga oid ma’lumotlarni saqlovchi berilganlar bazalari yaratildi. Ko‘p sonli berilganlar bazalarining yaratilishi ularni standartlashtirish va markazlashtirish zaruratini tug’dirdi. Bugungi kunda turli mamlakatlarda ijtimoiy-tarixiy tadqiqotlarga taalluqli 20 dan ortiq yirik berilganlar banklari yoki mashina ma’lumotlari apxivlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ular ma’lum tashkiliy struktura va muammoli yo‘nalishga ega bo‘lib, berilganlar bazalari kolleksiyalarini kengaytirish, taqsimlash va kataloglarni chop etish bilan shug’ullanadilar. Oxirgi yillarda kompyuter texnologoyalarini tarix ilmiga qo‘llashning an’anaviy sohasi – manba ma’lumotlarini matematik-statistik qayta ishlashda yangi imkoniyatlar paydo bo‘ldi. Statistik dasturiy paketlar tarixchilar uchun qulaylashtirilib, ko‘p o‘lchovli tahlil va vizuallash vositalari (boshlang’ich ma’lumotlar va natijalarning ko‘rgazmali tarzda, diagramma, grafik kabi ko‘rinishlarda ifodalash) bilan boyitildi. Oxirgi yillarda yangi multimedia texnologiyalari rivoji bilan turli mamlakatlarda o‘quv jarayonida personal kompyuterlardan foydalanuvchi tarixchilarning faolligi oshdi.

Ta’lim jarayonini faollashtirish va individuallshtirishga, bilimlarni nazorat qilish samaradorligini oshirishga uringan o‘qituvchilarning yordamchisiga aylandi. Tarixiy tadqiqotlarni axborotlashtirishning ko‘rsatib o‘tilgan tendentsiyalarining tezlik bilan tarqalishiga kompyuterda ishlovchi tarixchilar orasida aloqani ta’minlovchi elektron pochta ham yordam bermoqda. Elektron kommunikatsiyalarning fan va ta’lim sohasidagi imkoniyatlari keskin ortgan vaqtda tarixchilar Internet tarmog’i taqdim etuvchi ulkan axborot resurslaridan bahramand bo‘lmoqdalar. 1986-yilda turli mamlakatlardagi o‘z tadqiqotchilik amaliyotida va o‘quv jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanuvchi tarixchilar faoliyatini boshqaruvchi ANS tashkil topdi. 1992-yildan ANS tarkibiga MDH davlatlari tarixiy informatika bo‘yicha mutaxassislarini birlashtiruvchi AIK ham kiradi.

Tarixiy informatika – tarix fani va ta’limini axborotlashtirish jarayoni qonuniyatlarini o‘rganuvchi bilimlar sohasidir. Tarixiy informatika asosida barcha turdagi tarixiy manbalarning elektron versiyalarini yaratish uchun zarur bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlar majmuasi yotadi. Tarixiy informatikaning nazariy asosini zamonaviy axborot konsepsiyasi bilan ijtimoiy informatika va nazariy manbashunoslik tashkil etadi.Tarixiy informatika amaliy asosini esa kompyuter texnologoyalari tashkil etadi.

Tarixiy informatika bilimlarning alohida sohasi sifatida global axborotlashtirish sharoitida vujudga keldi. Bu vaqtga kelib, iqtisodiyot, ijtimoiy tadqiqotlar, huquqshunoslik kabi bir qator ilmiy sohalarning informatika bilan bog’liq yo‘nalishlari ajralib chiqdi. Tarixiy informatika terminining o‘zi 1990-yillardan boshlab ikki ma’noda ishlatila boshlandi:

1. 
   Tarix fani ta’limini axborotlashtirish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fan;
   
2. 
   Barcha turdagi tarixiy manbalarning elektron versiyalarini yaratish uchun zarur bo‘lgan nazariy va amaliy bilimlar majmuasi.
   

XX asr oxirgi o‘n yillikda uzluksiz mukammallashtirish natijasida personal kompyuter tarixchilar intellektual mehnati uchun samarali qurolga aylandi. Bu vaqtgacha bir necha o‘n yil davomida geometrik tadqiqotlar olib borilib, elektron arxiv ba’zalari yaratish tajribasi to‘plandi, tarixiy tadqiqotlar uchun mo‘ljallangan statistik programmalar yaratildi.

Shunday qilib, tarixiy informatika tadqiqotlarda matematik usullarni qo‘llash sohasi bilan chambarchas bog’liq bo‘lib, kliometrika yoki kvantitativ tarix nomini olgan.

Tarixchi uchun zamonaviy kompyuter ilmiy ishlarni yozish, tahrirlash va chop etish uchun zarur qurol:

• 
  Berilganlar bazasini yaratish vositasi;
  
• 
  Bilimlarni vizual taqdim etish vositasi, ya’ni diagramma, grafik, xarita, foto, kinofragment va boshqa ko‘rinishlarni taqdim etish vositasi;
  
• 
  O‘quv jarayonini faollashtirish va individuallashtirish va bilimlarni nazorat qilishning yangi shakllarini qo‘llash imkonini beruvchi vosita;
  
• 
  Tarixiy manbalar bilan ishlashning turli-tuman usullarining quroli;
  
• 
  Tasvirli, matnli, xarita ko‘rinishidagi tarixiy manbalarni qayta ishlashning yangi usullarini ishlab chiqishga imkon beruvchi zamonaviy skanerlar tarixchilar uchun qo‘shimcha imkoniyat;
  
• 
  Statistik dasturlar paketlari tarixchilar uchun foydalanishning yangi qulay imkoniyatlari bilan boyitilishi.
  

Ushbu imkoniyatlardan foydalanish tarixchi mutaxassislardan o‘ziga yarasha malakani talab etadi. Kompyuterli manbashunoslik – tarixiy informatikaning ushbu sohasi o‘tgan asrning 1980-1990-yillarida alohida yo‘nalish sifatida ajralib chiqdi.

Kompyuterli manbashunoslik kvantitativ tarix usullari yordamida amalga oshirilgan tadqiqotlarning bir qismi hisoblangan berilganlar bazalari va arxivlari masalalardan kelib chiqqan. 1980-yilda tarixiy manbalarning yirik electron baza va banklari yaratila boshlandi. Ularning paydo bo‘lishiga quyidagilar asos bo‘ldi:

• 
  Berilganlar bazalarini boshqarish tizimlarining mukammallashuvi;
  
• 
  Tarixiy manbalar xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturiy ta’minotlarning yaratilishi;
  
• 
  Ulkan hajmli optik disklarning ishlab chiqarilishi
  

Raqamli tarix (ingl. Digital history) – raqamli ijtimoiy fanlarning bo‘limi bo‘lib, ma’lumotlarni taqdim etish hamda tarixiy tadqiqot va tahlillarda raqamli media va kompyuter texnologiyalardan foydalanishni o‘rganadi. Mazkur yo‘nalishning ikkita asosiy qo‘llanish yo‘nalishi bo‘lib, internet auditoriyani raqamli arxiv, interaktiv xarita, tarixiy voqealar tafsilotlari bilan tanishtirish va tarixchi olimlar uchun tarixni fan sifatida taraqqiy etishi uchun yangi tadqiqot usullarini yaratishdan iborat.raqamli tarix sohasidaggi so‘nggi tadqiqotlar quyidagi belgilarni o‘z ichiga oladi:kreativlik, turli soha mutaxassislarining hamkorligi, yangi texnologiyalar, ma’lumotlarni intelektual tahlili, 3D-modellashtirish, katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlili.

Raqamli tarix dastlab 1960 va 1970-yillarda asosan demografik ma’lumotlardan foydalangan holda sonlar hajmini tahlil qilishda, jumladan aholini ro‘yxatga olish natijalari, saylov yakunlari, telefon ma’lumotnomalari kabi sohalarda qo‘llanila boshladi.

XX asrning 80-yillarda dasturiy ta’minotni faol rivojlanishi 1982-yilda AQSH Kongressi kutubxonasida Optical Disk Pilot Project loyihasi vujudga keldi. Loyihaning asosiy mohiyati kutubxona arxivini bir qismini lazer disklariga yozish edi. 1997-yilda Richmond universitetining bo‘lajak kansleri Edvard Ayers va Uilyam Tomas birinchi marta “raqamli tarix” terminidan foydalanishdi. Ular Virjiniya Universitetida faqat tarixga bag‘ishlangan, birinchi tadqiqot markazi raqamli tarix Markaziga asos solishdi.

Raqamli tarix tarixni o‘rganishning an’anaviy usullari bilan bir qatorda quyidagi holatlarda qo‘llanishi mumkin.

• 
  Yangi va odatdagi tadqiqot usullarini birlashtirish olimlarga yangi xulosalar chiqarish
  
• 
  Texnologiyalar inson qila olmaydigan ishlarni amalga oshirishi mumkin-masalan, katta hajmdagi bir va bir necha turdagi ma’lumotlarni qayta ishlash kabi
  
• 
  Karta, model va infografik ma’lumotlarni yaratish
  

Raqamli tarix bo‘yicha amalga oshiriladigan loyihalar tarixchi olimlardan boshlab to dasturchilargacha bo‘lgan turli soha mutaxassislari ishtirokini talab qiladi. Bu yo‘nalish asosan ishni tashkil qilish uchun etarli resurslarga ega bo‘lgan universitet va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari bazalarida rivojlanib boradi.

Eng katta loyihalar yuqorida ta’kidlanganidek Virjiniya Universitetidagi Roya Rozensveyga nomli yangi media va tarix Markazida amalga oshiriladi. Bundan tashqari mazkur soha taraqqiyotiga London Qirollik kollejining Digital Humanities kafedrasi o‘z hissasini qo‘shmoqda. Kafedra o‘qituvchi va talabalari Reformatsiya davridan XIX asr o‘rtalarigacha bo‘lgan davrdagi ruhoniylar va qavmga oid maktablar o‘qituvchilarining 1,5 mln yozuvdan iborat biografiyasini o‘z ichiga olgan “Anglikan cherkovi ruhoniylari” ning ma’lumotlarining onlayn bazasini yaratishdi.

Bu yo‘nalishdagi tadqiqot sohasi hisoblanmaydigan loyihalardan biri British History Online bo‘lib, elektron kutubxona o‘zida Britaniyaning 18, 19 va ba’zi hollarda XX asrdagi milliy va mahalliy gazetalarining 4 mln atrofidagi raqamlashtirilgan sahifalarini o‘z ichiga oladi.