133
soyuq kəsici-deşici silah tiplərinin adları çəkilir. Onu da xüsusi vurğulamaq istərdik ki,
qədim türk dövlətlərində, orta əsrlərdə Misir Məmlük və Səfəvi xanədanlarında, Moğol
imperatorluğunda tiyəsinin ucu ilan dili kimi tam və ya qismən qoşa hissələrə ayrılmış
silahlar da istehsal edilirdi. Mahmud Kaşğarinin "Divani lüğət-it türk" əsərində "koş kılıc"
(qoşa, cüt tiyəli qılınc) kimi adı keçən soyuq silah tipi qədim türk tayfalarının bu tipli döyüş
vasitələrindən istifadə etdiklərini təsdiqləyir. Həmin silahın xarici görkəminin necə olmasına
isə kitabdakı atalar sözlərindən biri aydınlıq gətirir: "Koş kılıç kınka sığmaz", yəni "qoşa
tiyəli qılınc bir qına sığmaz". Bu tipli qılıncların ucluqları ilanın haça dilini xatırlatdığı üçün
onlara həm də "əjdaha ağızlı" (ikidilli) deyirdilər. Lakin sonralar "Zülfüqar" kimi tanınan
həmin silahlar effektiv döyüş vasitəsi sayılmadığı üçün tədricən sıradan çıxmış və rəmzi
silaha çevrilmişdir. Çünki həmin qılıncla zireh geymiş düşmənə təsirli deşici və ya kəsici
zərbələrin vurulması mümkün deyildi. Bununla belə, "ikitiyəli qılınc" anlayışı orta əsrlərdə
Azərbaycan türklərinin də hərb sənətində vardı. Amma onların tiyələri nə burmalı, nə də
ikidilli deyildi. Əksinə, Azərbaycan mənşəli silah olan "pala" və "şəmşir" tiplərində "ikidilli"
dedikdə tiyənin möhkəmliyini artırmaq üçün onun yuxarı, ümumi uzunluğunun 2/3
hissəsinə qaynaq edilən, "yelman", "yalman" adlandırılan əlavə polad qat - tiyə nəzərdə
tutulurdu. "Şir caynağı" anlamını verən şəmşir silahlarının daha bir fərqli xüsusiyyəti tiyənin
yelman hissəsinin 30-35 dərəcəli bucaq şəkilində yuxarıya doğru əyilməsidir. Bundan başqa,
Mərkəzi Asiya xalqlarında – qazaxlarda və özbəklərdə "zülfüqar" kəlməsi həm burma tiyəli
palalara, həm də Azərbaycandan ixrac olunan əlavə qatlı şəmşirlərə aid edilirdi. Digər
tərəfdən, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində "ikiağızlı" sözü bir qayda olaraq,
tiyəsinin hər iki tərəfi kəsici olan bıçaqlara, xəncərlərə aid edilir. Onu da vurğulayaq ki,
orta əsr Azərbaycan hərb sənətində qoşun hissələri əsasən süvarilərdən ibarət olduğu
üçün at üzərində döyüş zamanı əlverişli silah sayılmayan ikiağızlı tiq/meçlər burada geniş
yayılmamışdır. Bu isə bir daha təsdiqləyir ki, Şərq silahları arasında "Zülfüqar"lar ya hər iki
tərəfi kəsici olan və ya tiyəsinə əlavə qat vurulan qılınclar olmuşlar.
Bu qənaətdən sonra isə növbəti sual yaranır: Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağında
təsvir edilən silahın prototipi həqiqətənmi müqəddəs "Zülfüqar" qılıncıdır? Birmənalı
şəkildə deyə bilərik: "Yox". Əslində, Naxçıvan xanlığının döyüş sancağındakı "Zülfüqar"ın
spesifik təsviri onu məzmunca deyil, formaca islam kontekstindən ayıraraq qədim və
orta əsr türk dövlətlərinin – Hun, Xəzər, Osmanlı imperatorluqlarının, Qızıl Ordanın,
Krım xanlıqlarının dövlətçilik rəmzləri ənənələrinin davamçısına çevirir. Qeyd olunduğu
kimi, Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı etnik, dini rəmzlərin müxtəlifliyinə və varislik
ənənələrinə görə unikal tədqiqat obyektidir. Azərbaycanın hərbi simvolizm ənənələri
ilə yanaşı, XVII-XVIII əsrlərdə bu ərazidəki etno-tarixi, etno-mədəni və etno-siyasi
mühit haqqında dolğun məlumat verməkdədir. Bəri başdan deyək ki, onun unikallığını
şərtləndirən mühüm amillərdən biri də vaxtilə bir-birinə rəqib olan iki qüdrətli türk
dövlətinin - Səfəvi və Osmanlı xanədanlıqlarının hərbi-dini simvollarının, qızılbaş və yeniçəri
işarələrinin qumaş parça üzərindəki kompozisiyada birləşdirib bir araya gətirilməsidir.
Bu isə bütün ziddiyyətlərə, hərbi-siyasi qarşıdurmalara baxmayaraq, həm Osmanlı, həm
də Səfəvi rəmzlərinin ortaq ümumtürk etno-mədəni mənbədən və ortaq təsəvvürlərdən
qaynaqlanmasının göstərcisidir. Bu baxımdan, o dövrün qarşılıqlı iddia və ziddiyyətləri,
hərbi-siyasi qarşıdurmalar, fərqli dini-siyasi ideologiyalar fonunda bayraqlardakı təsvir və
kompozisiyalar arasında bənzərlik nə qədər qabarıq nəzərə çarpsa da, nə Osmanlı və Səfəvi
simvolizm ənənələrinin bir-birinə təsiri, nə də I Şah Abbasın dövlətin tarixi sərhədlərinin
bərpası məqsədilə keçirdiyi hərbi yürüşlər zamanı əsir götürdüyü yeniçəri döyüşçülərini
öz ordusunun sıralarına qataraq Naxçıvan ərazisində yerləşdirməsi ilə əlaqələndirilməlidir.
Bayraq elementlərinin forma və üslub cəhətdən təhlili bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki,
onlar arasında tarixi varislik bağlarını "Qurani-Kərim" iki amildən biri onların qədim və
ortaq türk simvolizmi ənənələrindən qaynaqlanması, digəri isə qızılbaş və yeniçərilərin
dini-siyasi baxışları arasında körpü funksiyasını daşımış bektaşilik təriqətinin təsirinin
olmasıdır. Naxçıvanda bəktaşilərə məxsus Zaviyə, Pirqəmiş məscidləri, XIV əsrdə Canan
Bəy Bəktaşinin inşa etdirdiyi "Canabər" çeşməsi bu gün də qorunmaqdadır. Azərbaycanın
müxtəlif guşələrində, xüsusilə Naxçıvanda Bəktaşi soyadını daşıyanlar da çoxdur. Onu
da qeyd edək ki, XIII əsrdə yaşamış Hacı Bəktaş Vəlinin adı ilə bağlı olan bu sufi təriqəti
özünəməxsus dini ehkamlara malik olsa da, vaxtilə şiəlik məzhəbindən qaynaqlanmış,
133
134
onun rəmz və ehkamlarını götürmüşdür. Lakin bəktaşilik yalnız dini təriqət, fəlsəfi baxış
deyil, təşkilatlanma, iqtisadi və maliyyə imkanları, xüsusi imtiyaz və səlahiyyətlər, üstün
sosial status baxımından dövrünün mükəmməl dini-siyasi hərəkatı olmuşdur. Bununla
belə, bəktaşiliyin aparıcı prinsipləri – Həzrət Əli və Əhli-Beyt üzvlərinə sonsuz sevgi,
təvəlla (əhli-beyti sevənləri sevmək), təbərra (əhli-beyt düşmənlərinə nifrət etmək) - qızılbaşlarla
döyüşlərdə xüsusi amansızlıq nümayiş etdirməyə qətiyyən mane olmamışdır.
Osmanlı admiralı Xeyrəddin paşanın sancağının bayrağı və Naxçıvan xanlığının döyüş
bayraqları üzərindəki qılınc təsvirləri təxminən eyni olsalar da, onları "klassik Zülfüqar"
adlandırmaq çətindir. Hətta, Mahmud
Kaşğarinin "koş klıç" kimi təqdim etdiyi
silahla müqayisədə bu tiyələr döyüş üçün
tamamilə yararsızdırlar. Başqa bir məqam.
Həmin haçadilli qılınc təsvirlərini islam
simvolizmindən daha çox əski türk mifoloji
təsəvvürləri ilə bağlayan xüsusiyyətlərdən
biri hər iki qılıncın qəbzə başlığının islam
tətbiqi sənəti normalarına zidd olaraq mifik
varlıq - əjdaha (əjdər) başı görkəmində
verilməsidir. Halbuki, “Zülfüqar” qılıncının
ənənəvi təsvirlərində belə sərbəstliyə
rast gəlmirik. Xatırladaq ki, orta əsrlərdə
Azərbaycanda pala, şəmşir kimi ənənəvi
soyuq silah tipləri qəbzələrinin uc hissələri
də aşağıya doğru əyilmiş əjdaha-ilan başı
şəklində düzəldilirdi. Quyruğu haçadilli
ilan başı və ya haça kimi təsvir edilən bu
əjdahalar qədim türk mifologiyasında önəmli
yerlərdən birini tutmuş, etnik simvolizmdə
ali hakimiyyətin, əbədiyyətin, qalibiyyətin
təcəssümü, ailənin, nəslin hamisi sayılmışdır. Herodota görə, skiflər yeraltı mağaralarda
məskunlaşan ilahə qadın-ilan Apa ilə Heraklın izdivacından törəmişlər. Təkcə saka-skiflərin
deyil, qədim türk xaqanlıqlarının, hunların, avarların və xəzərlərin, Qızıl Ordanın süvari
hissələrinin döyüş bayraqları da quyruq hissəsi haça (ikidilli) olan əjdaha-ilan şəklində
olmuşdur. Orta əsrlərdə isə haçaquyruqlu əjdaha obrazı yeni heraldik personajlarla əvəz
olunsa da, özünün bəzi xüsusiyyətlərini onlara ötürə bilmişdir. Məsələn, Qızıl Orda, Səlcuq
dövlətlərində, Qacar və Əfşar sülalələrinin, Naxçıvan, İrəvan, Şirvan xanlıqlarının və s.
dövlətçilik rəmzlərində yer alan, ilk vaxtlar bars (bəbir), sonralar isə qaplan (pələng) və aslan
obrazı təsvirlərində həmin varlıqların quyruqları ya ilan başı şəklində, ya da haçadilli təsvir
edilirdi.
“Zülfüqar” qılıncının prototiplərinə müxtəlif coğrafi məkanlarda yaşayan türk
xalqlarının etnik simvolizmində, damğa işarələrində, ornamentlərində də geniş rast gəlinir.
Maraqlıdır ki, həmin tanınma-fərq ləndirmə işarələri, məsələn, qədim dam ğalar sırasında yer
alan və "xan sənək", "sə nək", "hənək" (ikiağızlı döyüş nizəsi, yaba), "ayır" adlandırılan damğa
nişanları türk tayfalarının islam dinini qəbul etmə lərindən xeyli əvvəl də hakimiyyət rəmz-
lərindən olmuş, "hökm verən əl", "sər kərdə", "mübarizlik", "ədalət" məna larını bildirmişdir.
Rəmzin aşağıya çevrilmiş şəkildə təsvir edilməsi, eləcə də üst hissəsində üfüqi xəttin
çəkilməsi isə həmin tayfanın və ya xanlığın vassallığının, məhdud səlahiyyətlərə malik
olmasının əlaməti sayılmışdır. Bundan başqa, bu işarə qrafem olaraq Göytürk əlifbasında
cingiltili "L" samitini də ifadə etmişdir. Qədim dövrlərə aid tarixi Azərbaycanda Gəmiqaya,
Göyçə, Dəvəboynu, Sülək (Xakasiya), Sidak (Qazaxıstan) qayaüstü təsvirlərində, Bolqarıstan,
Krım, Rumıniya, Anadolu, İran (qaşqaylar) məzar daşlarında, Dərbənd şəhərinin qala
divarlarında, hunların və xəzərlərin, bulqarların, Anadolu və Azərbaycan türklərinin, Krım
və Volqaboyu tatarlarının, qazaxların və qırğızların, çuvaşların və başqırdların, noqayların,
yakutların, uyğurların, kumıkların və balkarların, Krım tatarlarının xalça ornamentlərində,
sikkələrdə həmin işarəyə bu gün də təsadüf olunur. Orta əsrlərdə qələmə alınan damğa
təsnifatlarında onun müxtəlif variantları müstəqil işarə və ya da seqment
134
1.
Səmərqənd
yaxınlığındakı
Orlat
məzarlığında
(II-IV əsrlər)
tapılmış maddi
nümunələr
üzərində "qoşa
quyruqlu"
əjdaha başlı
bayraq daşıyan
döyüşçü təsviri.
2-3. Xeyrəddin
paşanın
sancağında
və Naxçıvan
xanlığının döyüş
bayraqlarında
oxşar "Zülfüqar"
qılıncı təsvirləri.
4. Osmanlı
dövlətində
yeniçəri
ağalarının
bayraqlarında
"Zülfüqar"
təsvirləri.
5. Krım
karaimlərinin
milli rəmzi –
sənək.
6. Polşa-Litva
tatarlarının
gerbində "Zül-
füqar" qılıncı
1.
2.
3.
4.
5.
6.