Nazariy fizika kursi

k
tenglik hosil b o ia d i. Bu tezlik 
fa za v iy tezlik
deyiladi.
Agarda 
v  
tezlikni 
к
ga b o g iiq desak, demak to iq in uzunligiga 
(A = 2;x!k) 
ham b o g iiq b o ia d i, bu holda to iq in dispersiyasi o‘rinlidir. 
Elektromagnit to iq in lard an farqli o ia ro q , de-Broyl to iq in la ri uchun 
b o ‘sh fazoda ham dispersiya hodisasi mavjuddir.
N isbiylik nazariyasiga asosan
E = + J m lc
4
+ 
p
2
c
2
= mgc
2
+-~—
+ ... 
(1-45)
2
m,,
и0- zarrachaning tinchlikdagi massasi. (1.45) ni (1.40) ga qo‘yilsa ,
m,,c2 
p 2
ft) = —2— + — — + ...
ft 
2
m,.fi
Ifoda hosil b o ia d i va p = /гк ekanini hisobga olsak,
= 
(1-46)
Й 
2
m
0
natijaga kelinadi, demak 
v
= 
o>lk 
A' ning funksiyasi b o iib , dispersiya 
mavjudligini isbotlaydi.
Endi to iq in harakati bilan zarracha harakati orasidagi bogianishni 
keltirib chiqaraylik. Buning uchun to iq in paketi, yoki to iq in la r guruhi 
ko ‘rib chiqiladi. Zarrachaning bu holatini impulslari bo ‘yicha o ‘zaro 
kam farqlanuvchi 
de-Broyl toiqinlarining y ig in d isi orqali hosil 
qilinadi. Eng sodda b o ig a n bir o ich o v li to iq in paketining ifodasi 
quyidagi k o ‘rinishga ega:
30

---

k+M
I
jf(x,t)=
j
С (к У ш~ь )с1к
(1.47)
к - А к
V 
7
Bu ifodada y ig ‘ilgan to iq in la m in g impulslari o ‘zaro kam farqlanadi,
y a ’ni ^ - = ^ E .« i deb faraz qilinadi. (1.47) formulaga b o g iiq yana bir 
Ko 
Po
narsaga diqqat qilaylik, 
со
aslida 
к
ning funksiyasidir:
Пк2
o ) = -
2
m
M odomiki, M /*0« i d e b faraz qilinar ekan, unda bu taxmindan 
foydalanib integralni soddalashtirishga o ‘tiladi. Ushbu maqsadda 
со
quyidagicha yoziladi:
_ h k 02
<
tik0( k - k
0) | Й /f 
, 2 _
2m 
m 
2m
=(0o+%
/c_ * o )+ A (* _ * o);
m 
2
m
ning bu k o 4rinishi uning 
к
atrofida yoyilgan Teylor qatoridir:
0
)
( k - k 0)+-
'd
2
(o'
k - k (l
d CO
Эк
m
Э 
2co
Э
к
ik - h
) 2
(1.48)
M
Quyidagiga e ’tibor beraylik: biz k o ‘rayotgan qatorda 
(k
-
k„)
ning
iklcinchi darajali hadi uning birinchi darajali hadiga nisbatan ancha 
kichik ekan:
О
2 Э/с
\k-k,
« 1 .
Shuning uchun, 
a
ni ifodalashda (1.48) formuladagi dastlabki ikkita 
had bilan cheklansak b o ia d i va quyidagi chiziqli ifoda olinadi:
ю=щ(к)+ ^ J k - k 0)
(1.49)
31

---

Agar 
(k-k 0)=£
kabi yangi o ‘zgaruvchi kiritsak, unda 
yr(x,t)
quyidagi 
ko ‘rinishda b o ‘ladi:
chunki
.p{i[rftf-for]} = expj« 
ы^ + \ ~ \ ( к - к „ )
1
- ( к а + ( k - k Q)).\
=
exp i 
ia>J
— 
ik„x + i 
£t
— 
i£x
[ =
I 
dk
J
= exp {/ (йу - £0x)} exp |г 
Г - x j va 
к
= 
k0 + (k — k9),
dk = d(k-k0) = 
d£.
Dastlab £ b o ‘yicha oddiy integrallash natijasida
s i r
y 4 x , t ) = M k , j
da?
y d k }
{
da>л
A
p
\ t —x Nc\
_ ^ x
^y(ay-V) 
(1.50)
t —x
ni olinadi. Sinus funksiya argumentidagi 
&k
kichik b o ‘lganligi sababli, 
c{x,t)
funksiyani exp[/(ay-£„*)] funksiyaga nisbatan sekin o ‘zgaruvchi 
funksiya deb aytish mumkin. Shuning uchun 
yixj)
ni ©„chastotali va 
k,
to iq in soniga teng b o ig a n deyarli monoxromatik to iq in deb qarash 
mumkin. Bunda c(x,r)toiqin amplitudasi. Uni batafsil o‘rganib 
chiqaylik. 
c(x,t)
quyidagi ko'rinishga ega.
c{x,t) = 
2
Ak
bunda
a(x,t)--
sma(x,/) 
a(x,t)
’
da>
X
1 
d k U
A 
k.
M atemetika kursidan m aiu m k i sina/a funksiya 
a =
0 nuqtada 
maksimum qiymatga erishadi, 
a = ±n
da nolgacha tushadi, so‘ngra esa 
tez 
so‘nuvchi 
tebranma funksiyaga 
aylanadi. 
Amplituda 
d x j)
32

---

maksimum ga erishgan koordinata x0 ni aniqlaylik. Bu nuqtani to ‘Iqin 
paketning markazi deb olaylik. T o ‘Iqin paketning markazi yuqorida 
aytilganlarga binoan quyidagi shartdan topilishi kerak:
(chi'
dk />
dk
=0
Demak, 
*<,=[ — ]? 
kelib chiqadi. Bundan k o‘rinib turibdiki,
( d k J
0
paketning markazi x o ‘qi b o ‘ylab doimiy tezlik bilan harakatlanadi. Bu 
tezlik gruppaviy tezlik deb ataladi va
" 
[ d k
J0 
(1.51)
formula orqali aniqlanadi. (1.46) ga asoslanib 
vsr
hisoblasak,
hk
I v = —
щ
hamda p = йк, p = m0« ni eslasak, 
d
-zarracha tezligi,
IV =1) 
(1.52)
degan ajoyib xulosaga kelinadi, y a ’ni de-Broyl to ‘lqinining 
vgr
gruppaviy tezligi zarrachaning d mexanik tezligiga teng b o ‘ladi. 
Shunday qilib, to ‘lqin paketi ajoyib xususiyatlarga ega ekan: u klassik 
zarracha kabi fazoviy cheklanishga ega b o ‘lgan tuzilma b o ‘lib, 
v
= T
-