bo’lgan muammolarni o’rganish hozirgi zamonda kun tartibidagi o’ta
dolzarb
masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Til tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak,
frazeologiyaga bog’liq muammolar doimiy tarzda tilshunoslar diqqat markazida bo’lib
kelgan. Frazeologizmlarni o’rganish tarixi ikki asrni o’z ichiga oladi. O’zbek
tilshunosligida frazeologizmlarni sistemali ravishda o’rganish Sh.Rahmatullayev,
Ya.Pinxasov, A.Shomaqsudov, M.Xusainov ishlarida boshlangan.
“Ta’kidlash lozimki, ilmiy adabiyotlarda ushbu til birligi frazeologizm,
frazeologik birlik kabi terminlar bilan ataladi, leksema, morfema terminlariga monand
ravishda frazema deb atalishi ma’qul. Frazema lisoniy birlik sifatida miyaning til
xotirasi qismida mavjud ramzga teng: frazemadan foydalanishda ana shu ramzdan
nusxa olinadi. Frazema lisoniy birlik sifatida qismga teng bo’ladi, ma’lum grammatik
belgi-xususiyatlar qo’shilgandan keyingina butunga aylanadi va nutqda ishlatiladi,
keyingi holatida frazema nutqiy birlikka teng bo’ladi va frazema shakl deyiladi”
7
.
Lisoniy birlik sifatida frazeologizm ikki jihatning - ifoda jihatining va mazmun
jihatining bir butunligidan iborat. Frazeologizmlarning ifoda
jihati deb ularning asli
qanday til birliklardan tarkib topgani tushuniladi. Frazeologizm ikki va undan ortiq
leksemaning o’zaro semantik- sintaktik bog’lanib, umumlashma ko’chma ma’no kashf
etishi bilan yuzaga keladi. Frazeologizmlarda birikmaning, gap shaklining ma’lum bir
qolipi doimiy tarkibiy qism sifatida leksemalar va morfemalar bilan to’ldirilgan
bo’ladi. Masalan : “Augen machen”- frazeologizmi asli ko’zini paxtasi chiqmoq,
hayratdan qotib qolmoq. “Augen” leksema shaklining “machen” leksemasiga
tobelanishi bilan tuzilgan to’ldiruvchili birikmaga teng ushbu frazeologizmning
ikkinchi a’zosi “machen” leksema bilan ifodalangan.
Bu frazeologizmga bir butun
holda bo’lishli-bo’lishsiz, mayl, zamon, shaxs-son ko’rsatkichi nutqda qo’shiladi.
“Frazeologizmdan nutqda xuddi shundan birikma ham tuzib ishlatiladi. Nutqning
o’zida tuziladigan bunday birikma erkin birikma deyiladi va bunday birikmaga zid
holda frazema turg’un birikma deyiladi.
Frazeologizmlarda hozirgi nemis tilidagi sintaktik bog’lanishlarning deyarli
barcha turlari o’z aksini topgan
Masalan: den grossen Mund haben- katta gapirmoq
Den Mund halten-tilini tiymoq
Frazemalarning ko’p qismi birikmaga teng qurilishli.
Erkin birikmalarda
bo’lganidek sintaktik qurilishli birikmaga teng frazemalarda ham tobe a’zo leksema
shakl bilan, hokim a’zo esa leksema bilan ifodalanadi, frazema bir butun holda turg’un
birikmaga teng bo’ladi“
8
.
Demak bu misollardan ko’rinib turibdiki, birikmaga teng qurilishli ayrim
7
Abdurahmonov S. Nemis tilida frazeologizmlarning ifoda jihati xususida ba`zi mulohazalar. Respublika ilmiy amaliy
anjuman materiallari. Samarqand, 2015. 227-b.
8
Umarxo`jayev M. Olmon tili leksikologiyasi va frazeologiyasi. Andijon, 2010. 68-b.
"Science and Education" Scientific Journal
November 2020 / Volume 1 Issue 8
www.openscience.uz
334
frazemalar lisoniy birikmaga teng qurilishli ayrim frazemalar lisoniy birlik sifatida
qismga teng bo’lib, biror sintaktik bo’lak vazifasida kela oladigan darajada grammatik
shakllaganidan keyin butunga, birikma shaklga aylanadi.
Birikmaga teng qurilishli ayrim frazemalar lisoniy birlik sifatidayoq birikma
shakliga teng bo’ladi. Masalan: blaues Blut-oq suyak (kelib chiqishiga ko’ra oliy zot)
frazemasi asli “sifatlovchi sifatlanmish” qolipida
tuzilgan birikmalar teng, lekin bu
frazema faqat birlik, bosh kelishik shaklidagina ishlatiladi, bunday grammatik tabiat
ushbu frazemaga lisoniy birlik sifatida mansub.
Ko’rinib turibdiki, birikmaga teng qurilishli ayrim frazemalarga bir butun holda
tashqi grammatik shakllanish lisoniy birlik sifatida xosil bo’lib, shu jihati bilan bunday
frazema erkin birikmadan farqlanadi.
“Frazemalarning bir qismi sintatik qurilishi jihatdan gap shakliga teng bo’lib,
tarkibida ega bo’lak mavjud bo’ladi. Masalan: die Luft ist rein- atrof suv quygandek
jim jit.
Bunday frazemaning gap shakliga teng ekanligi tarkibida ega vazifasidagi
leksema shakl qatnashayotganligi va shu leksema shakldan anglashiladigan
bajaruvchining shaxs-songa monand ravishda frazemaning oxirgi a’zosiga tuslovchi
qo’shilayotganligi bilan belgilanadi. Tuslovchidan oldin bunday tuzilishii frazemaga
bo’lishli-bo’lishsizlik, mayl, zamon shakli yasovchisi qo’shiladi
va grammatik
ko’rsatkichlar frazemaga obyektiv voqelikka ko’ra nutqning o’zida tanlab qo’shiladi“
9
.
Ko’rinadiki, gap shaklga teng frazemada tuslovchining mavqei bo’lishli-
bo’ishsizlik, mayl, zamon shakli yasovchilarining mavqeidan keskin farq qiladi.
Frazemani tuslovchining o’zi asosida gapshaklga teng deyish to’g’ri bo’lmaydi,
bo’lishli-bo’lishsizlik, mayl, zamon shakli yasovchilari qo’shilganidan keyingina
gapshakl yuzaga keladi. Demak, sintaktik qurilishi gapshaklga teng frazema ham asli
qism holatida bo’ladi, to’liq grammatik shakllanganidan keyingina butunga teng
bo’ladi.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, frazemaning ifoda jihatiga uning tarkibidagi
leksemalargina emas, balki frazemaning doimiy tarkibiy qismi sifatida qatnashadigan
morfemalar ham mansub bo’ladi, chunki bunday morfemalar, o’rni bilan tuslovchi ham
frazemaning ichki grammatik qurilishiga mansub bo’ladi. Frazemani nutqda ishlatish
munosabati bilan qo’shiladigan morfemalargina uning ifoda jihatiga mansub
bo’lmaydi.
Dostları ilə paylaş: