NəSĠman yaqublu

Meandrovun  xanım  Ruzveltə  (Prezident  Ruzveltin  həyat  yoldaşı)  məktubunda 
yazılmışdı:  “SSRİ-dən  başqa  dünyanın  bütün  ölkələri  düşmən  əlinə  düşmüş 
əsgərlərinə  mənəvi  və  maddi  maraq  göstərir,  Beynəlxalq  Qırmızı  Xaç  Cəmiyyəti 
vasitəsi  ilə  onların  qohumları  ilə  əlaqələrini  təşkil  edir.  Yalnız  Stalinin  əmri  ilə 
ruslar  hər  köməkdən  məhrumdurlar  və  düşərgələrdə  kütləvi  ölümə  məhkum 
ediliblər”. (371, s.247) 
Yüksək  səlahiyyət  sahiblərinə  göndərilən  məktublarda  adamların  özünü 
öldürməsi  hallarına  toxunulurdu.  1946-cı  ilin  fevralında  yazılan  bir  məktubda 
bildirilirdi: “Ulduzlu azadlıq bayrağının daldalandığı yerdə biz öz qadınlarımızı və 
uşaqlarımızı şüşə qırıntıları ilə öldürməyə, damarlarımızı kəsməyə məcbur idik ki, 
qırmızı Moskvaya qayıtmayaq”. (371, s.250) 
1945-ci  ilin  avqustunda  Kemptendəki  qanlı  hadisələrdən  sonra,  general 
Eyzenhauerin göstərişi ilə adamları zorla təhvil vermək müvəqqəti dayandırılsa da, 
1945-ci  ilin  20  dekabrından,  general  Maknarniyə  əvvəlki  qaydanı  -  gücü  yenidən 
tətbiq  etmək  haqqında  Vaşinqtondan  tapşırıq  gəldi.  Lakin  amerikalı  zabit  və 
əsgərlər əsirlərin təhvil verilməsinə mənfı münasibətlərini gizlətmirdilər. 
Bundan əlavə, 1946-cı ilin fevralında Papa XII Piy də adamların məcburi 
təhvil  verilməsinə  mənfı  münasibətini  bildirdi.  Lakin  bu  etiraza  da  baxmayaraq, 
fevralın 24-də Plattlinqdəki 431 saylı hərbi düşərgəyə iki tabur daxil olub, əsirləri 
yaşadığı yerdə əhatəyə alaraq həyətə qovdu və onların özlərini öldürməyinə imkan 
yaratmadı. Tezliklə, həmin əsirləri də sovetlərə təhvil verdilər. 
Maraqlıdır  ki,  belə  gərgin  şəraitdə  də  almanlar  onların  tərəfində 
vuruşanları  unutmur,  imkanları  daxilində  yardım  edirdilər.  Latviyada,  Tkexoda 
(Almaniyada)  belə  hallar  olmuşdu.  Avstriyanın  Liens  şəhərində  təhvil  verilməyə 
etiraz olaraq kilsə zəngləri çalınmışdı. Bavariyada Plattlinqdə vağzalda əksəriyyəti 
qadınlardan ibarət olan sakinlər təhvil verilmə zamanı yaralılara kömək etmişdilər. 
Alman  generalı  fon  Pannvitsə  qaçmaq  üçün  imkan  yaradılsa  da,  ona  inanan, 
birlikdə  döyüşdüyü  kazakları  qoyub  getməmişdi.  Alman  yarımalbayı  Hanzen 
“bizim üçün qan tökənləri” xilasa çalışaraq onlara vəsiqələr vermişdi. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  təhvil  verilən  əsirləri,  keçmiş  sovet  zabit  və 
əsgərlərinin  əksəriyyətini  güllələyirdilər.  Keçmiş  sovet  generalı  Vlasovu  1946-cı 
ildə güllələdilər. Sovet ordusunun inanılmış zabitlərindən olan, “Pravda” qəzetində 
ünvanına təriflər yazıları (309) başçılıq etdiyi 99-cu diviziyası nümunə göstərilən 
(279) 1941-ci ilin fevralın 23-də SSRİ Ali Sovetinin qərarı əsasında Lenin ordeni 
ilə təltif edilən (264, 218) general Vlasov artıq vətən xaini olaraq cəzalandırılırdı. 
Maraqlıdır  ki,  general  Vlasov  öz  ifadələrində  “vətən  xaini”  damğasını  qəbul 
etməmiş, Stalinə olan nifrətini isə bir daha açıqlamışdı. 
1946-cı  ilin  2  avqustunda  “Pravda”  qəzetində  general  Vlasovun  edamı 
haqqında məlumat dərc edildi. (352) 

---

Tanınmış Azərbaycan zabiti İsrafil bəyin aradan çıxmaq imkanı olsa da, o, 
öz əsgərlərini başsız qoymamış, onlarla birlikdə sovetlərə təhvil verilmişdi.  İsrafil 
bəyi də general Vlasov kimi ağır cəzaya - edama məhkum etmişdilər. 
Qeyd edək ki, müxtəlif vasitələrlə Türkiyə ərazisinə keçmiş azərbaycanlı 
legionerləri sonradan yerli polis həbs etdi. Türkiyə dövləti isə həmin hərbi əsirləri 
Ərzurum  -  Qars  -  Sarıqamış  marşrutu  ilə  Türkiyə-SSRİ  sərhəddinə  gətirib  sovet 
hökumətinə təhvil vermişdi. (97). Təhvil verilən legionerləri ya cəza “dərəcəsinə” 
uyğun olaraq güllələyir, yaxud da Sibirə sürgünə göndərirdilər. Tanınmış yazıçı A. 
Soljenitsinın “Arxipelaq Qulaq” əsərində “Vətən xaini”, “Vlasovçular” adı altında 
sürgünə göndərilənlərlə bağlı geniş məlumatlar vardır. (340, s. 145; 341,s.32-34) 
 
XIII BÖLÜM 
 
ĠKĠNCĠ DÜNYA MÜHARĠBƏSĠNDƏN SONRAKI ĠLLƏRDƏ 
AZƏRBAYCAN LEGĠONERLƏRĠNĠN FƏALĠYYƏTĠ 
 
İkinci  Dünya  hərbindən  sonra  mühacir  təşkilatların  birləşib  antisovet 
mübarizə  aparmasına  getdikcə  daha  çox  ehtiyac  duyulurdu.  Digər  tərəfdən  isə 
müxtəlif ölkələri təmsil edən ayrı-ayrı mühacir təşkilatlarının mövcudluğu və bəzi 
hallarda bu qrupların daxili çəkişmələrə  meylliyi reallığa çevrilirdi. Bu illərdə bir 
neçə  rus,  gürcü,  erməni,  tatar  təşkilatları  ilə  yanaşı  iki  azərbaycanlı  təşkilatı  da 
mövcud idi. Təşkilatlardan biri 1924-cü ildən fəaliyyət göstərən Azərbaycan Milli 
Mərkəzi  idi.  İkinci  Dünya  hərbindən  sonra  Azərbaycan  Milli  Mərkəzi  Ankarada 
yerləşirdi və Milli Mərkəzin başqanı M. Ə. Rəsulzadə idi. 
İkinci  mühacir  azərbaycanlı  təşkilatı  “Azərbaycan  Milli  Birlik  Məclisi” 
adlanırdı.  Təşkilat  1943-cü  ildə  Berlində  yaradılmışdı.  Təşkilatın  rəhbəri  Ə. 
Fətəlibəyli  Düdənginski  idi  (sonradan  rəhbər  C.  Hacıbəyli  olmuşdu).  Başqanlıq 
heyətinin  üzvləri  isə  Ceyhun  Hacıbəyli,  Əkbərağa  Şeyxülislam  idi.  Sonralar 
Həsənbəy  Kərbəlayi,  S.  Təkinər,  Ə.  Aranlı,  İ.  Əkbər  və  Səmran  Məmmədzadə 
təşkilatın  rəhbərliyinə  daxil  idilər.  1972-ci  ildə  təşkilat  bir  qrup  azərbaycanlının 
təşəbbüsü ilə ləğv edildi. Hər iki mühacir azərbaycanlı təşkilat arasında çəkişmələr, 
ziddiyyətlər mövcud idi. 
Qeyd edək ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra Azərbaycan legionerləri 
müxtəlif  ölkələrdə  dağınıq  vəziyyətdə  yaşasalar  da,  yalnız  əllinci  illərdən  ciddi 
fəaliyyət göstərməyə başladılar. Bu da, şübhəsiz ki, Qərblə Sovet dövləti arasında 
münasibətiərin gərginləşməsi və nəticədə birincinin sovet dövlətindən narazı qalan 
qüvvələri daha çox dəstəkləməsi idi. Əslində, Qərbin sərt münasibətini İngiltərənin 
Baş  naziri  U.  Çörçill  1946-cı  ilin  martın  5-də,  Amerikanın  Fulton  şəhərindəki 
məşhur  nitqində  ifadə  etmiş  və  “soyuq  müharibə”nin  başlandığını  göstərmişdi 
(263, s. 352) 

---