Nigar Hüseynova
Yüklə 1,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
| TÜRKMӘN ӘDӘBİYYATI
Türkmәnisdan türklәri Oğuzların qәrbә gedәrkәn bu bölgәdә buraxdıqları boylardan tәşkil tapıb. Onların yazılı әdәbiyyatlarının ortaya çıxmasından, yәni 18-ci әsrdәn öncә zәngin bir xalq әdәbiyyatları vardı. Bu әdәbiyyatda nağıllar, dastanlar, atalar sözlәri, tapmacalar vә mahnılarda xalqın yaşayışı, hәyat tәrzi, gәlәnәk vә görәnәklәri öz әksini tapıb. Yaratdıqları “ Goroğlu ”, “ Şasənəm-Qərib ” kimi dastanlarda qәhrәmanlıq, vәtәnpәrvәrlik vә mübarizlik duyğuları yer tutub. Əbülqazi Bahadır Xanın 17-ci әsrdә yazdığı “ Şəcərə-i Tərakimə ” adlı әsәrdә Türkmәnistan Türkcәsiylә yazılan üç şeir yer tutub (Bahadır Han, 1996:209-213). Türkmәnlәr 1928-ci ilә kimi Ərәb әlifbasından istifadә edib. 1926-ci ildә Bakıda keçirilәn Türkoloji Qurultayından sonra Latın әlifbasına keçmәk qәrarına gәliblәr ve 1928-ci ildәn başlayaraq 1929-cu ildә latın әlifbasına keçiblәr ancaq, 1940-ı ildә isә Stalinin yaydığı әmrlә Kiril әlifbasını qәbul ediblәr. 1993-cü ilin nisan ayının 12-ci günü isә Türkmәnistan Mәclisinin qәrarı ilә tәkrar Latın әlifbasına qayıdıblar (Kara, 1998:159). Türkmәn әdәbiyyatı dörd mәrhәlәdә araşdırılır. 1-Rus işğalına kimi olan dövr. 2-Rus işğalından II-ci Dünya Müharibәsinә kimi olan dövr. 3-II-ci Dünya Müharibәsi illәrindәki dövr (1941-1945). 4-II-ci Dünya Müharibәsindәn indiyә kimi olan dövr. Rus işğalının yaranmasından öncәki çağlarda Türkmәn әdәbiyyatının inkişafında bir mәnalı olaraq Mahdumqulunun adı ön plana çıxır. Mәxdumqulu mükәmmәl yәtişmiş ziyalı, ayıq düşüncәli, Türk, Ərәb vә Fars dillәrindәki әsәrlәri mütaliә edәrәk yüksәk bir bilik sәviyyәsinә çatmış bir şairdir. Şeirlәrindә vәtәn sevgisi vә qәhrәmanlıq temaları ön plandadır. Ölkәsinin abadlaşması, Türkmәnlәrin bir-biriylә dostanә ömür sürmәsi şeirlәrinin әsl temalarıdır vә onun şeirlәri milli mәnsubiyyәt şüuruna yüksәk sәviyyәdә malik olan Türkmәnlәrdәki vәtәn vә el sәvgisini daha da güclәndirib. Mәxdumqulu yalnızca özündәn sonra yetişәn Seydi, Zәlili, Molla Nәpәs, Talıbi vә Mәtәçi kimi şairlәrә tәsir etmәyib; 19-cu әsrdә yetişәn Qaraqalpaqların Günxoca, Öteş kimi şairlәrinә dә öz tәsirini bağışlayıb. Şeirlәrinin әksәriyyәti Qaraqalpaq Türkcәsinә köçürülüb. 18-ci әsrdә Mәxdumquludan özgә Dövlәtmәmmәd Azadi, Mәqrubi, Şabәndә, Şeydayi, Nurmәhәmmәd Andalıp kimi şairlәr yetişib. Nurmәhәmmәd Andalıp, Qayıbi vә Şabәndәnin şeirlәrindә Xoca Əhmәd Yәsәvinin tәsiri aydın görünür. O, “ Leyli-Məcnun ” vә “ Yusup-Züleyxa ” dastanlarını da yazıb. Oğuznamә adlı mәnzumәsindә Oğuzların tarixi vә onlarla bağlı rәvayәtlәri dilә gәtirib. 19-cu әsrin axırları vә 20-ci әsrin әvvәllәrindә Dovan, Qara, Yağmır, Durdı, Dövlәtmәmmәd Balğızıl, Molladurdı, Kormolla, Zinhari kimi şairlәr yetişib. Rus işğalı başladıqdan sonra Türkmәn şairlәri vә yazıçıları qәlәmlәrini silah kimi işlәdәrәk ruslara qarşı mübarizә başladıblar. Göytәpә bölgәsindә işğal zamanı Rusların törәtdiyi dәhşәtli qırğını dilә gәtirәn Qayıpberdi, Türkmәnistanın müstәqilliyi uğrunda mübarizә yeridәn Mollağılıç, Abdulhakim Qulmәhәmmәdov, Körmolla, Berdi Kerbabayev, Amandurdı Alamışev kimi şәxsiyyәtlәrin adı ön cәrgәdә yer tutur. Rusların bütün tәzyiqlәrinә baxmayaraq bu mübarizә 1930-cu ilә kimi davam edib. Bu çağda Sovet rәjiminin tәzyiqi artıb, millәtçi vә vәtәnpәrvәr şairlәr ruslar tәrәfindәn başladılan tәbliğatda tәndiq atәşinә tutulub. Bunlar tәfriqәçi vә burjua millәtçisi kimi qәlәmә verilib. 27 Hәqiqәt olan budur ki, Rus işğalı ilә birlikdә Türkmәn ziyalıları eynilә Azәrbaycanda olduğu kimi bilәrәkdәn mәhv edilib. Bu qırğın da Türkmәn әdәbiyyatı üçün ağır bir zәrbә olub. 1920-ci illәrdә Türkmәnistan Türkcәsindә qәzetlәr, jurnallar, dәrsliklәr çap olunub. Bunlarda Mәxdumqulu, Mollanәpәs vә Kәminә kimi klassik şairlәrin şeirlәri әks etdirilib. 1925- ci ildәn sonra Türkmәnistan qәzeti, Toxmaq, Türkmәn Mәdәniyyәti vә Pioner kimi jurnallar xalqın ziyalanmasında vә öz milli şüuruna sahib çıxmaqda önәmli rol oynayıb. 1928-1929-cu illәrdә Ərәb әlifbası götürülәrәk Latın әlifbasının qәbul edilmәsi vә әlifbanın dәyişdirilmәsi Türkmәn әdәbiyyatında müәyyәn bir vaxt durğunluğa sәbәb olub. Bu çağda Türkmәnistan Türkcәsinin terminologiyası, qrammatikası, morfologiyası ilә bağlı mübahisәlәr qızışıb. Millәtçi Türkmәn ziyalıları terminlәrin vә yeni sözlәrlә bağlı gedәn mübahisәlәrdә onların Rusca vә ya digәr dillәrdәn deyil Azәrbaycan ya da Türkiyә Türkcәsindәn götürülmәsindәn müdafiә edib. Bu fikir ziddiyәti o dövrün әsәrlәrindә qrammatika, morfologiya, terminologiya vә söz ehtiyatında da özünü göstәrib. 1937-ci ilin qırğın siyasәtinin hәyata keçirildiyi bir vaxtda Türkmәn Yazıçılar Qurultayı keçirilib. Qurultayda müәyyәn Türkmәn şair vә yazıçılarına xüsusi tapşırıqlar vәrilib. Ancaq Türkmәn ziyalılarının öhdәlәrinә götürdüklәri bu işlәri belә görmәlәrinә aman vәrilmәyib, tamamı sudan bәhanәlәrlә güllәlәnib. 1940-cı ildә İkinci Yazıçılar Qurultayı tәşkil olunub vә orda Türkmәn әdәbiyyaytının gedişatı müzakirә edilib. İkinci Dünya Müharibәsinә az qalmış Türkmәn mәktәblәrindә Rusca tәdris edilmәyә başlanıb. Bu sәbәblә hәr iki dildә qarşılıqlı tәrcümәlәrin sayı artıb. İkinci Dünya Müharibәsi başladığı vaxt bir çox Türkmәn şair vә yazıçısı hәrbi xidmәtә alınaraq döyüşlәrә aparılıb. Hәrbә gedәn minlәrlә Türkmәn gәnci ilә birlikdә bu şair vә yazıçılar da hәlak olublar. Tәbii olaraq bu da Türkmәn әdәbiyyatı üçün böyük zәrbә olub. Bu dönәmdә yazılan şeir, hekayә vә romanların mövzusu hәrb, hәrbin sәbәb olduğu izdirablardır. Bu çağda bәzi şair vә yazıçılar tanınmağa başlayıb. Ata Atacanov, Hasımqulı Qurbanov, İlmıradov kimi gәnclәrin adı tez-tez dövri әdәbiyyatda sadalanıb. Bu çağdakı әdәbiyyatda yenә qәhrәmanlıq vә vәtәn sevgisi әn başda gedәn mövzulardır. Şairlәr, Goroğlu, Manas vә Alpamışın adlarını tez-tez çәkiblәr. İkinci Dünya Müharibәsindәn sonra Türkmәn şairlәri arasında Ata Salih, Durdı Qılıc, Kerbabayev, Hasımğulı Qurbanov, Güseyin Muxtarov, Anna Kovusov kimilәrinin adları ön plana çıxıb. Bu çağda Türkmәn şeiri ilә birlikdә roman, hekayә, tamaşa әsәrlәri sahәsindә dә böyük inkişaf qeyd edilib. Yenә bu çağdakı әsәrlәrdә hәrb vә onun sәbәb olduğu ayrılıqlar, izdirablar, sönәn ocaqların vәziyyәti, sağ gedib şikәst qayıdanların psixolojisi әsas mövzulardır. Yüklə 1,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|