Nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 3,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
dəfn edir. Xalq bu kədəri ürəkağrısı ilə qarşılayır və buradan keçən peyğəmbərdən aşiqləri diriltməyi Allahdan iltimas etməyi xahiş edir- lər. Onlar dirilib həyata qayıdırlar və xoşbəxt yaşayırlar (5, 91-92). «Dastani-Əhməd Hərami»də olduğu kimi «Vərqa və Gülşah»da da hadisələr altı məclisdə cərəyan edir. Hər iki əsərdə hadisələr şəhvət-ehtiras, mal-dövlət aludəçiliyi, məkr-hiylə ilə müşayiət olunur. İsanın əsərində olduğu kimi «Vərqa və Gülşah»da da qadın şah tərə- findən oğurlanır. Onların həyat macəraları da bundan sonra başlanır. Hadisələrin gedişində baş verən müharibə məsələni həll etmir. Müha- ribə motivi «Leyli və Məcnun»da da təsirsiz ötür. Burada Leyli İbn Salam adlı bir varlıya ərə verilir. O da Şam hakiminə ərə verilən Gülşah kimi xoşbəxt ola bilmir. Yuxarıda adları keçən «Leyli və Məcnun», «Dastani-Əhməd Hərami», «Bəxtiyarnamə», «Vərqa və Gülşah» və «Mehri və Vəfa» əsərlərində xoşbəxtliyi qarşılıqlı təbii eşq-məhəbbət deyil, mal-dövlət mənsəbliyi hesab olunur. Leyli, Gül- şah, Güləndam istəmədikləri varlıya ərə verilir, öz sevgililərindən məhrum olan bu mətin eşq bahadırları mənəvi-hissi azadlıqlarından məhrum olduqlarına görə xoşbəxt ola bilməmələri bir yana, zorakılığa, təhqirə məruz qalırlar. Gülşah, Mehri şah və hakimlər tərəfindən oğur- lanıb aparılır, öz sevgililərindən məhrum olunurlar. «Bəxtiyarnamə»də Gülcamal sarvanların müşayiətilə atasının yanına gedərkən yolda şah tərəfindən qaçırılır və zorakı ailə qurulur. Gülcamalın atası bu işdən xəbər tutub şahın üzərinə ordu çəkir. Şah hamilə arvadını götürüb Kir- mana qaçır. Gülcamal yolda doğur və körpəsini yol kənarında qoyub birlikdə qaçırlar. Körpə oğru əlinə keçir. Uşağın sonrakı həyat macə- raları getdikcə uzanır, az qala ölümlə nəticələnəcəkdi. Əslinə baxılsa, bu əsərlərdəki insan macəraları arasında ictimai qanunsuzluq, özbaşınalıq, mənəvi hərc-mərclik, şəxsiyyət hüququnun olmamasıdır. Əsas məsələ də budur ki, bütün faciələrin səbəb və doğuş yeri şah saraylarıdır. Zorakı evlənmələr, qadınların qaçırılması, qadınlara qarşı şəhvət-ehtirasın güclü olması, mənsəb sahibliyi insan- ların mənəvi və cismani həyat faciəsi və macəralarının əsas səbəbləri idi. Bütün bu məsələlər Nizaminin «Yeddi gözəl» nağıllarının leytmo- tivini, mündəricəsini təşkil etməkdədir. Nizami Səqlab şahzadəsinin nağılı və sonuncu Durustinin (bəziləri bunu Dürsəti kimi yazırlar – doğru deyil) nağılında kamil, ağıllı və sağlam ailə qurmağın elmi-əx- laqi prinsiplərini izah etmişdir. Budur ki, Bəhram Xəvərnəqi, atəşkə- dəni dağıdır, vəzir Rast-Rövşəni edam edir və özü də oradan uzaqlaşır. Bu hökmü, təlimi Nizami vermişdi, Bəhram icra etdi. Nağıllar- dakı hikmət dərsləri göstərdi ki, şəhvət-ehtiras dalınca gedənlər sonra matəmə düşüb qara geyinirlər. Xoşbəxt ailə həyatının iksiri həqiqi eşqdir, o eşq ki, dünyanın mehrabıdır. İsa öz əsərində istifadə etdiyi bəzi ədəbi nümunələrin obrazla- rından ad çəksə də, ad çəkmədiyi bəzi folklor materiallarından da münasib bədii süjetlər almışdır. Bu folklor və yazılı ədəbiyyatımızın XI əsr nümunəsi «Kitabi–Dədə Qorqud» qədim xalq həyatı və məişə- tindən alınma toy-mərasim adət-ənənələri ilə bağlı böyük toy ərəfə- sində nişanlı və ya ərli qız-qadının başqası tərəfindən oğurlanması və özgəsilə toy ərəfəsində aşiqin gəlib öz sevgilisini xilas etməsi süje- tidir. Səyyar mövzu kimi bu süjetin də tarixi qədimdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un «Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək» boyunda Beyrək Banı- çiçəklə evlənərkən toy gecəsi qırx yoldaşı ilə yeyib-içdiyi yerdə gecəikən oğurlanıb əsir aparılır. Bu hadisədən on altı il keçir. Beyrəki ölmüş bilib Banıçiçəyi Yalıncıq adlı birisinə ərə verirlər. Toy gecəsi Beyrək gəlib çıxır və sevgilisinə qovuşur. «Mehri və Vəfa» məsnəvisində də Məğrib şahı Mehrinin gözəl- liyini eşidib bir cadugər vasitəsilə Vəfanı ölümcül yaraladıb Mehrini oğurlayıb şaha təslim edir və bildirir ki, o, Vəfanı öldürmüşdür. Mehri şah ilə evlənmək üçün bir il yas saxlayacağını bildirir. Vəfanın yara- sını Xızır sağaldır və Mehrinin sorağı ilə on bir aydan sonra Məğrib ölkəsinə gəlir və şah sarayının bağbanı onu oğulluğa qəbul edir. O, bağbandan ayın sonunda şahla Mehrinin toyu xəbərini eşidir. Mehri bağ gəzintisi zamanı Vəfa ilə gizlincə görüşür və toy gecəsi qaçıb ara- dan çıxmaq yollarını götür-qoy edirlər. Toy gecəsi hamı içib sərxoş olduqları vaxtda onlar ata minib aradan çıxırlar. Toy gecəsi məşuqun oğurlanması süjeti Yusif Məddahın «Vərqa və Gülşah» əsərində də işlənmişdir. Ancaq Vərqa Gülşahı azad edə bilmir. Gülşah başqasına ərə verilsə də onların hər ikisi iztirablar için- də ölürlər. Ancaq insanların duası ilə onlar dirilib birgə həyat sürürlər. XII-XIII əsrlərdən qadın macəralarına qarşı intibah poeziyasının qəzəl janrı ədəbi hərəkatın aparıcı növünə çevrilir. İstər məsnəvidə, istərsə də qəzəldə Nizami bu mövzunun bayraqdarı olmuşdur. Nizami «Xəmsə»sində xaqanlıqda kişi şahlara ibrət dərsi verən Nüşabə, Mə- hinbanu, Şirin kimi ağıllı, müdrik qadın hökmdar obrazlarını tarixdən poeziyaya gətirmiş, sarayı mənəvi mədəniyyət ocağına çevirmişdir. XII əsrdən epik məsnəvi janrı ilə yanaşı, qəzəl-qəsidə lirik poeziya növləri də geniş intişar tapmağa başlayır. Qəsidə şahların, saray əmirləri və vəzirlərinin şişirdilmiş tərifinə həsr edilirdisə, qəzəl- də isə təbiət və qadın gözəlliklərinin, başlıca olaraq onun incə dil, da- nışıq, nəzakət, rəftar və ünsiyyətinin canlı təsvirinə geniş yer verilirdi. Yüklə 3,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|