5.
m arkazlashgan
investitsiyalarni
m oliyalashtirish
xarajatlari
6,0
5,0
4 ,7
3,3
2 ,7
3,7
6.
D avlat boshqaruv
organlari, boshqaruv
va sud organlarini
saqlash xarajatlari
0,6
0,6
0,5
0,5
0,5
0,5
7.
boshqa xarajatlar
7,2
6,8
6,5
6,4
5 ,6
6,1
*Manba.
0 ‘zbekiston Respublikasi M o liy a vazirligining m a ’lum otlari asosida
tayyorlandi.
Amaldagi qonunchilikka asosan, 0 ‘zbekiston Respublikasi budjet
tizimida m ahalliy budjetlar taqchilligiga y o ‘l q o ‘yilm aydi, shuning
uchun davlat budjeti uchun budjet taqchilligi k o 'zd a tutiladi. M asalan,
m am lakatim izda 2010-yil uchun davlat budjeti taqchilligi yalpi ichki
mahsulotga nisbatan 1,0 % qilib belgilangan edi. 0 ‘zbekistonda olib
borilgan oq ilo n a budjet-soliq siyosati natijasida 2010-yilda davlat
budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 % profisid (darom adlarning
xarajatlardan k o ‘pligi) bilan bajarildi, budjetning d a ro m a d qismi esa
prognoz k o ‘rsatkichlaridan 39 % ziyod bo'ldi. Biz 3-jadvalda 0 ‘zbe-
kiston R espublikasi davlat b u d jetin in g 2005—2010-yillardagi ijro
darajasini ko'rish mumkin.
3-jadva!.
O 'zbekiston Respublikasi D avlat budjetining ijrosi
(Y a lM g a nisbatan foizlarda)
T/P
K o‘rsatkichlar
2005-y
2006-y
2007-y
2008-y
2009-y
2010-y
1.
Budjet taqchilligi
—
—
—
—
—
—
2.
Budjet profisiti
0,1
0,5
1,1
1,5
0,2
0,3
*Manba.
0 ‘zbekiston Respublikasi M o liy a vazirligining m a ’lum otlari asosida
tayyorlandi.
Yuqoridagi jadval m a ’lumotlari shu n i k o ‘rsatm oqdaki, m a m la
katimizda davlat budjetining taqchilligi 2005-yilgacha doim iy ravishda
saqlanib kelingan. Agar 2009-yilda davlat budjetining proflsiti yalpi
ichki m ahsulotga nisbatan 0,2 % m iq do rid a tashkil to pg an b o ‘lsa,
ushbu ko‘rsatkich 2010-yilda 0,3 % miqdorini tashkil etdi. Faqatgina,
m am lakatim iz iqtisodiyotida ijobfy o ‘zgarishlar, yalpi ichki mahsulot-
ning o ‘sish sur’atlari 8,5 % ni tashkil etishi, shu jum ladan sanoat
ishlab chiqarishi 8,3
% ga, qishloq xo'jalik m ahsulotlarini ishlab
chiqarish esa 6,2 % ga o ‘sishi natijasida h a m d a inflatsiya darajasi
7,3 % ni tashkil qilishi tufayli 2010-yilda davlat budjeti yalpi ichki
m ahsulotga nisbatan 0,3 % profisit bilan bajarildi.
2006-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni liberalizatsiya
va modernizatsiya qilish, xo'jalik yurituvchi subyektlardan soliq yukini
kamaytirish, soliqlarning rag'batlantiruvchi rolini oshirish yo'nalishida
aniq chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. U shbu holat esa mamla-
katimizda davlat budjetining daromadlari ko ‘payishiga ham da soliq
to'lovchilar soni ortishiga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi deb hisoblanadi.
3 .1 1 . Soliq tushunchasi va uning obyektiv zarurligi
Insonlardan soliqlar undirish, fikrimizcha asr kabi uzoq o ‘tmishga
egadir. U yoki bu shakllarda soliqlar to ‘g‘risidagi tushunchaning paydo
bo'lishi eram izdan avvalgi birinchi ming yillikka borib taqaladi, ya’ni
quldorlik tuzum idan boshlab mavjuddir. 0 ‘tm ishning klassik davlatlari
hisoblangan Rim, Afina va Spartada, odatda, soliqlar undirilmagan
va ulam i undiruvchi doim iy muassasa b o ‘lmagan. Ozod fuqarolar o ‘z
shaxsiy mablag‘larini sarflaganlar. Lekin shuni ta ’kidlash lozim-ki, u
davlatlarda bozorlarda, shahar darvozasi oldida va portlarda barchadan
turli yig‘imlar va bojlar undirish mavjud b o ‘lgan.
Soliqlarning yuzaga kelishini, odatda, davlatning paydo bo ‘lishi:
davlat org an la rin in g tashkil etilishi, davlat ap p a ra tig a jam iy a tn i
b oshqarish b o 'y ich a ijtimoiy-siyosiy vazifalarni yuklanishi, davlat
xarajatlarini ortislii va markazlashgan moliyaviy resurslarni shakllanishi
kabi omillar bilan izohlanadi. Davlat o ‘ziga yuklatilgan ijtimoiy-siyosiy
vazifalarni bajarish u c h u n m a ’lum xarajatlarga ehtiyoj sezadi. Ushbu
ehtiyojni qondirishda esa soliqlar asosiy o ‘rinni egallagan.
Soliq mohiyati h a m da soliq tushunchasini ochishda, fikrimizcha
eng a w a lo asosiy ikki aspekt m uhim aham iyatga egadir. Ulardan
birinchisi b o ‘lib, soliq bu — obyektiv iqtisodiy kategoriya hisoblanadi
va soliq o ‘zining ichki (obyektiv to m o n d an ) mohiyatiga ega. Ikkinchisi
b o ‘lib, soliqlarni haqiqiy iqtisodiy hayotda foydalanish jarayonida
uning ichki mohiyatining aniq huquqiy shakllarda yuzaga chiqishidir.
T a ’kidlab o'tilgan ikki aspekt o ‘zaro bog‘liq va bir-birini to ‘ldirib
turadi, hayotda ular yagonalikda qo'llaniladi. Lekin ushbu aspektlar
o ‘rtasidagi tafovutlarni ajrata bilish lozim.
Soliqlar obyektiv iqtisodiy kategoriya sifatida soliqlarning asosiy
m o h iy a tla rin i o ‘zida aks e ttiru v c h i asosiy tu s h u n c h a d ir. A sosiy
kategoriya sifatida u o ‘zida obyektiv iqtisodiy m unosabatlar yig‘indisi-
ning hosilasi hisoblanadi. S o liqlarn in g obyektiv to m o n id a n a n iq
iqtisodiy hayot holatiga bog‘liqligi emas, balki u sh b u kategoriyani
vujudga keltirgan omillar bilan aniqlanadi.
Soliqlarning subyektiv to m o n id an , ya’ni ularning aniq shakillari,
stavkalari va boshqalar, soliqlarning amal qilishining tashqi to m o n id an
ko‘rinishi bilan aniqlanadi. Bu yerda jud a m u h im aham iyatga ega
omillar mavjud. Ushbu omillarga quyidagilar kiradi: davlatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanganlik darajasi; m a ’lum davlatdagi soliq tizimidagi
milliy a n ’analar; jam iy atn i m a ’lu m vaqt d oirasid a hal etiladigan
vazifalar maqsadi ham da kengligi va boshqalar. D em ak, soliqlarning
subyektiv tom onidan ko'rinishi uning haqiqatda q o ‘llanilishi jarayonida
yuzaga chiqadi.
D avlatning rivojlanishi, unga yuklatilgan vazifalarning doirasini
kengayishi natijasida soliqlarning ahamiyati oshib bordi. Davlat o ‘z
faoliyatida endi n afaqat s o liq lar va u lar b ila n b ir q a to rd a tu rli
yig‘im la rd a n h a m foy d alan a b o sh la d i. Biz s o liq lar va yig‘im la r
tushunchasiga t a ’rif berib, ular o ‘rtasidagi farqni yoritishga harakat
qilamiz.
Soliq deyilganda tad birkorlik faoliyati b ilan s h u g ‘u lla n a d ig a n
yuridik va jism oniy shaxslardan ularga mulkchilik, x o ‘jalik yuritish
yoki tezkor boshqaruv h uquqida tegishli b o ‘lgan pul m ablag‘larini
davlat va (yoki) munisipal tuzilmalarni moliyaviy t a ’minlash maqsadida
begonalashtirish shaklida un d irilad ig an m ajburiy, yakka tartibdagi
qaytarib berilmaydigan to ‘lov tushuniladi.
Yig'im deganda to ia n ish i yig‘im t o ‘lovchilar m anfaatlarini k o ‘zlab
davlat organlari, mahalliy o ‘z - o ‘zini boshqaruv organlari, b o sh q a
vakolatli organlar va m ansabdor shaxslar to m o n id a n amalga oshi-
riladigan yuridik aham iyatga m o lik x a tti-h a ra k a tla r am alga oshi-
rilishining shartlaridan biri b o ‘lib hisoblanadigan, yuridik va jism oniy
shaxslardan undiriladigan majburiy badal tushuniladi, bunga m uayyan
h u q u q lam i taqdim etish yoki maxsus ruxsatnom alar (litsenziyalar)
berish ham kiradi.
D em ak, soliqlar bu pul m unosabatlarini ifoda etuvchi va ushbu
m unosabatlar bir tom ondan vakolatli davlat organlari h am d a ikkinchi
Dostları ilə paylaş: |